Reiken Sint Martiniis,
Adrianus en kardinaal
Sixnonis elkaar de
broederhand?
i" i
EO-GOTIE
W.SMIT
In de stad Utrecht, centrum van het aartsbisdom en zetel van kardinaal Simonis, heeft de
neogotiek het al even zwaar te verduren als elders in den lande. De Monicakerk van
Margry en Snickers uit 1886 met de silhouetbepalende ranke toren aan de Herenweg
werd in 1977afgebroken en de parochiekerk van OLVHemelvaart van Tepe uit 1894 aan
de Biltstraat was een wat minder spectaculaire, maar toch betreurenswaardige tweede.
De Jozefkerk aan de Draaiweg zal spoedig
volgen. Deze kerk dateert uit 1901 en is
gebouwd door G. A. Ebbers, een leerling
van Tepe. De sloop van deze niet zo bij
zonder fraaie kerk wacht op de verplaat
sing van het monumentale orgel van Fr.
Meyer uit Herford. Een kleine, maar pi
kante bijzonderheid van dit bouwwerk
wordt gevormd door een tweetal Davids-
schilden, ook wel Davidssterren of Joden
sterren genoemd, aan weerszijden van het
westelijke frontraam. Deze wat ongebrui
kelijke versiering wekte mijn belangstel
ling. Ik informeerde ernaar bij de pastoor,
die het nog nooit was opgevallen, dat zijn
kerk in wezen een Sionsburcht was...
De pastoor maakte mij op zijn beurt ver
volgens attent op een swastika, een haken
kruis, dat zich als een mozaïek in de vloer
van de kerk bevindt. Ook hiervoor ont
breekt elke verklaring. Zo raken de uiter-
De Martinuskerk 1901wordt met de pasto
rie omgebouwd tot appartementencomplex.
In Tepe's schepping zijn 38 woningen gereali
seerd. Drie liften moeten de bewoners ge
makkelijk tot voor de deur brengen. Onder de
kerk ligt een parkeergarage en er zijn voor
zieningen voor het afmeren en onderbrengen
van boten aan de grachtzijde.
sten elkaar in dit bescheiden kerkgebouw:
de Davidsster en het hakenkruis...
Pro en contra
Zoals bekend huldigt de kardinaal een
nogal zakelijk standpunt ten aanzien van
de kerkgebouwen in zijn aartsbisdom. Kan
een parochie het onderhoud niet betalen,
dan zal het kerkgebouw gesloopt moeten
worden. De kerk is er ten dienste van de
gelovigen en niet als hoedster van de 19de
eeuwse architectuur. Er kan voor dit stand
punt van het episcopaat zeker begrip be
staan. Een kerkgenootschap kan niet blij
vend gebukt gaan onder de lasten van het
rijke roomse leven, een erfenis uit de vo
rige eeuw, die te groot blijkt te zijn.
Er valt ook wel iets tegen de aartsbis
schoppelijke visie in te brengen. De
roomskatholieke emancipatie heeft het ge
zicht van Nederland grondig veranderd en
sindsdien mede bepaald. Naast de aanleg
van de spoorwegen en de opkomst van de
industrie vormt de bouw van (neogotische)
kerken een blik- en sfeerbepalend gege
ven in de negentiende eeuw. Men kan en
mag deze uiterlijke tekenen van de
roomse inhaalmanoeuvre niet zomaar uit
wissen. Het Nederlandse stads- en dorps
silhouet en het hele vaderlandse land
schap zouden er onherstelbare schade
door oplopen.
De verbouw van leegstaande kerken tot
appartementen kon geen genade vinden
in de ogen van de clerus. Vergeefs heeft
men getracht de Arnhemse Eusebiuskerk
om te zetten in een wooncomplex. Nu moet
die 'oplossing' ook als een allerlaatste red
middel worden gezien. Vaak zijn noch
kerkgebouw noch bewoners blijvend ge
holpen bij deze benadering. Maar alles is
natuurlijk beter dan de vaak zo overhaast
doorgezette sloop.
Een nieuwe toekomst voor de
Utrechtse neogotiek?
De derde Utrechtse neogotische kerk, de
Sint Jozef, staat - zoals gezegd - op het
punt om gesloopt te worden, terwijl de Sint
Martinus en de Sint Willibrordus allebei
buiten regulier gebruik zijn geraakt. Voor
het behoud van de Willibrorduskerk, een
volmaakte schepping van Tepe uit 1877,
maar misschien van geringere betekenis
voor het beeld van de stad, lopen volijve
rige gelovigen te hopen, al is het zo warme
De Jozefkerk aan de Draaiweg te Utrecht
(1901) wacht op de sloper. Voor het orgel
moet nog een goed heenkomen worden ge
zocht.
schilderwerk van Christiaan Lindsen jam
merlijk aan 't afbladderen. Interessant is,
dat Jan Kalf in zijn 'De Katholieke Kerken
in Nederland' nauwelijks een goed woord
over heeft voor deze beschildering. Was
dat inderdaad zijn overtuiging, of moest hij
het schrijven van Cuypers, die immers de
leiding van de uitgave had? De kerk aan
de Minrebroederstraat kan ook bogen op
fraai beeldhouwwerk van W. Mengelberg.
De Jozefkerk en de Martinuskerk had
den helaas niet zo'n krachtige pres
siegroep, zodat ook hun einde gekomen
leek te zijn. De Martinuskerk aan de Oude
Gracht is in zoverre een zeer merkwaar
dige kerk, dat deze niet georiënteerd is.
Het spreekt zó vanzelf, dat een neogoti
sche kerk het priesterkoor aan de oost
kant heeft, dat het zelfs Kalf is ontgaan, dat
zulks met dit kerkgebouw niet het geval is.
Hij neemt in zijn beschrijving een foto van
het koor op en besluit met de volzin: 'De
afbeelding van het oostelijk deel der kerk
moge deze beschrijving vervolledigen'.
Waarschijnlijk heeft Tepe de entree van
de kerk per se aan de Oude Gracht gewild
en niet aan de onaanzienlijke Pelmolen-
weg, waar het roomskatholieke armbe
stuur erbarmelijke woninkjes had laten
bouwen.
De Martinuskerk, eerder al bekend ge
worden vanwege een televisieprogramma,
dat in de lege kerk werd opgenomen, is nu
zowaar omgebouwd tot een appartemen
tencomplex. Deze uitweg is, zoals gezegd,
geenszins ideaal, maar het voortbestaan
van een karakteristiek kerkgebouw lijkt
hiermee toch verzekerd te zijn. Rest nog
de vraag of de kardinaal werkelijk van ge
dachten is veranderd of dat het kerkge
bouw alleen maar aan zijn aandacht is ont
snapt.
Amersfoort
Het artikel 'Bulldozer staat klaar in Amers
foort' in ons vorige nummer heeft een re
actie uitgelokt van B. en W. van Amers
foort. Een verkorte versie hiervan treft u
aan in ons volgende nummer alsmede een
reactie van de auteur, die overigens op
persoonlijke titel schreef. (Red.)
Heemschut, juli-aug. 1989
7
/r-
