I
niet manifesteert aan de gevel heeft deze
bouw gemeen met vele andere woningen
in diezelfde tijd. Het schema van een drie
ramen brede gevel met twee deuren be-
ganegronds was vrij algemeen. Daar ech
ter lag de trap wél direct achter de voor
gevel hier midden in het perceel, zonder
directe licht- en luchttoevoer, terwijl ze
per etage twee (rug-aan-rug) woningen
bedient. Een bijzonder benauwende situa
tie die bovendien bij calamiteiten als
brand zeer gevaarlijk is (rookverstikking
door gebrek aan ventilatie). Panden als
deze staan er nog volop.
Erkers
De eerste decennia van deze eeuw gaven
een voortzetting te zien van de reeds ge
constateerde gevelschema's. Echter bij
een bouwschema van één woning per
etage treffen we nu ook accenten in de
vorm van erkers en balkons, en werden de
trappehuizen steeds vaker naar de achter
gevel verplaatst, zodat ze geen rol kónden
spelen. Bij een ontsluiting van twee wonin
gen per etage verloor de fagade haar 'he
renhuis' aanblik. De opzet was vaak sim
peler en de ramenreeks van het trappe-
huis viel eerder op door eenvoud dan door
overdaad, zodat een duidelijke scheiding
van woningen links en rechts van de trap
bewerkstelligd werd in plaats van de sug
gestie te wekken van één brede etage. Dit
werd nog duidelijker toen binnenshuis de
tussenbordessen (bij 180° bordestrap) aan
de voorgevel kwamen te liggen en de
hoofdbordessen dieper in het pand. De ra
men van het trappehuis kwamen automa
tisch op halve hoogte tussen de verdiepin
gen. Aan de gevel gaf dat een versprin
ging ten opzichte van de woningramen te
zien.
8. Spaamdammerplantsoen, zwaar bena
drukt gevelsegment (Amsterdamse
School), waarachter het trappehuis,
1913/15, architect M. de Klerk.
Amsterdamse School
Even komt de trap in volle glorie terug: de
Amsterdamse School wist in haar ontwer
pen juweeltjes van trappehuizen te cre-
eren. De verlichting was vaak niet opti
maal door het gebruik van kleine raam
pjes, vaak in taps toelopende nissen, maar
9. Idem, trappehuis binnen.
wel kwam hier de relatie binnen-buiten
het sterkst tot zijn recht. De detaillering
van het 'trappehuis gevelsegment' kreeg
een vervolg binnenshuis: prachtig be
werkte trappehuizen waaraan aandacht
besteed mocht worden. Zeer rijke voor
beelden treffen we aan op het Spaamdam-
merplantsoen, waar achter zwaar bena
drukte gevelsegmenten fraai uitgewerkte
trappehuizen schuilgaan (afb. 8,9).
Brandtrap
De apotheose is tevens een zwanezang. De
'wolkenkrabber' van Staal op het Victo
rieplein geeft de trap (180° bordestrap in
halfrond volglas trappehuis) een ereplaats
in de gevel. De illusie is even breekbaar
als het glas waarachter hij schuilgaat. De
lift heeft zijn intrede gedaan. De trap is
hooguit semi-functioneel, vaak slechts een
noodzaak geworden. Hij vervalt als het
ware tot 'brandtrap', een rol die hij tot nu
toe in de hoogbouw vervult, enkele opval
lende uitzonderingen daargelaten (afb. 10,
11).
Het aanzien van de trap bepaalt voor een
groot deel de indruk die een huis op je
maakt. Vaak is het dan ook zo dat bij res
tauratie en renovatiewerkzaamheden het
trappehuis en de trap ongemoeid gelaten
worden: hooguit een verfje, een nieuwe
ruit of een vervangen tree. Deze ingrepen
zijn tolerabel en verstoren het evenwicht
van gevel met binnenwerk niet. Anders
wordt dit bij 'moderniseren': bijvoorbeeld
vervangen van houten leuningen en balus-
ters door ijzeren hekwerken. Steviger?
11. Idem, close-up trappehuis.
Maar ze doen wel afbreuk aan het wezen
lijke karakter van trap of pand. Soms zijn
rigoureuze ingrepen onvermijdelijk, zoals
het verplaatsen van het trappehuis van
voor- naar achtergevel om aan het woon
comfort van de heringedeelde woning te
gemoet te komen. Dit hoeft geen ramp te
betekenen. Algemeen gesproken is het
echter wel zo dat we attent moeten blijven
op een zorgvuldig omspringen met een
door zijn alledaagsheid schijnbaar onbe
duidend element als de trap in de etage
woning. Hij blijft uiteindelijk een onmis
bare schakel in de geschiedenis van huis
en bewoner, die in tijd en plaats steeds
verschillend is.
Drs. I. M. Kruikemeijer is kunsthistorica te
Amsterdam en gaat op het onderwerp
'trappenpromoveren.
Op 25 juni wordt om 11.00 uur in
Stadskasteel Oudaen, Oude
Gracht 99 te Utrecht de jaarlijkse
Algemene Vergadering van de
Bond Heemschut gehouden. Uw
aanwezigheid wordt bijzonder op
prijs gesteld. Voor de agenda zie
het vorige nummer pag. 5.
10. 'Wolkenkrabber'op het Victorieplein,
1929, J. F. Staal.
Noot:
1. uit: D.O. Engelen, Over arbeiderswonin
gen, 1870.
2. Foto's 3, 4, 5, 7, 9,10 en 11 van I. M.
Kruikemeijer.
Literatuur: artikel naar aanleiding docto
raalscriptie 'Trap op, Trap af. Trappen en
Trappehuizen in meerwoningblokken in
Amsterdam in de periode 1850-1985, LM.
Kruikemeijer, 1986.
12 Heemschut, juni 1988
