De stelling van Amsterdam:
een'nieuw' monument
VERDEDIGINGSWERKEN
BERTFRANSSEN
Vanaf 23 juni liefst negen exposities
Is het mogelijk, dat zelfs ervaren Heemschut-terriërs met van het bestaan van een be
langrijk monument op de hoogte zijn? De vraag stellen is al gewaagd. Niettemin. Tot voor
enkele jaren was geen mens in Nederland zich bewust van de Stelling van Amsterdam,
een ring van 42 forten rond onze hoofdstad. Natuurlijk, de forten zelf, die waren bekend,
zij het ook niet wijd en zijd. Maar dat er tussen deze werken - gebouwd rond de
eeuwwisseling en als reuzenmolshopen oprijzend in het landschap - een bepaald ver
band bestond, op die gedachte was nog niemand gekomen.
In 1979 gebeurt er iets, dat tot een verba
zingwekkende reconstructie van onze ver
dedigingsgeschiedenis zal leiden. In dat
jaar werd Ford Velsen gesloopt, het was
bij opbod verkocht. Bij de provincie
Noord-Holland begon nu een signaal te
knipperen. Men besloot tot een inventari
satie van de forten in het zuiden van de
provincie.
Landschappelijk, ecologisch, planolo-
gisch-juridisch, recreatief, cultuurhisto
risch: in al deze opzichten werd onderzoek
gedaan.
Het cultuurhistorische gedeelte was
voor rekening van Rob Schimmel, hoofd
van de sectie Monumenten van de Provin
ciale Planologische Dienst van Noord-Hol
land en lid van de provinciale commissie
Heemschut Noord-Holland. Zijn onder
zoeksrapport verscheen onder de titel De
cultuurhistorische betekenis van forten.
Schimmel probeerde literatuur over de
forten te verzamelen, maar moest consta
teren, dat ze nagenoeg aan de geschreven
geschiedenis ontrukt waren. Een werkje
uit 1910, dat fundamentele vragen openliet,
dan had je het wel zo'n beetje gehad. In de
loop van deze eeuw raakte de Stelling
blijkbaar in de vergetelheid. Onlogisch
was dat niet: na de Eerste Wereldoorlog
fungeerden de forten niet langer als ver
dedigingswerken en kregen ze een op
slagfunctie voor Defensie. Niemand, be
halve defensie dus, had er nog iets mee te
maken, ook de gemeentebesturen niet, ze
verdwenen eenvoudig uit het gezichtsveld.
Schimmel viel van de ene in de andere
ontdekking. 'Het was net schatgraven,' zei
hij, 'Je deed het ook stap voor stap. Na een
maand dacht ik: nu heb ik hem, nu weet ik
alles van de Stelling. Maar ik las het nog
eens door en ik realiseerde me dat ik niets
wist. Ik ben naar het Rijksarchief in Den
Haag gegaan en heb de stelling helemaal
doorgespit. Al die merkwaardige kleine
feitjes, de verbanden, de details kwamen
boven. De organisatie, de sectorparken.'
De forten van de Stelling van Amster
dam zijn - misschien wel typisch Neder
lands - geen monumentale bouwwerken
met een reeds van grote afstand wen
kende grandeur. Integendeel. Eenvoudige
molshopen, dat zijn het. Wél markant in
het landschap voor wie er oog voor heeft,
vooral door de spontaan opgekomen bo
men die er meestal omheen staan. Maar ze
zien er wat zwakjes uit, geen argeloze
voorbijganger kan vermoeden, dat ze voor
de landsverdediging ooit van enige bete
kenis hebben kunnen zijn. Dit nu is toch
een misvatting. Al die ogenschijnlijk
zwakke bouwwerkjes hebben tesamen de
sterkste kringstelling van Europa ge
vormd! Wat echt invloed had op het den
ken van de omliggende landen. Lange tijd
vrijwel onneembaar.
Hoe kan een 'zwak1 werk zo sterk zijn?
Dat zat hem in de inundatievelden: door
het onder water zetten van omliggend land
konden vijandelijke troepen gestuit wor
den. In de tweede helft van de negen
tiende eeuw besloot men een centraal re-
duit rond Amsterdam aan te leggen, een
laatste stelling, waarop men troepen zou
kunnen terugtrekken en die tot het uiterste
zou moeten worden verdedigd. Een laatste
verdedigingsmiddel, als de vijand aan de
grens niet tot staan was gebracht en alle
verdere hindemissen genomen waren. Al
lerlei sluizen moesten voor de eventuele
inundatie zorgen. Zo'n inundatie moest aan
bepaalde voorwaarden voldoen. Het water
moest diep genoeg zijn om het terrein on
begaanbaar te maken en ondiep genoeg
om er doorheen te kunnen varen. Een ver
nuftig systeem, dat bleek bijvoorbeeld bij
de Eerste Wereldoorlog. Er zijn Duitse
spionagerapporten en brieven, waaruit
blijkt, dat de Stelling van Amsterdam in
1914 een zwaarwegende reden was om
Nederland niet in de oorlogshandelingen
te betrekken. Je moest als aanvaller zor
gen het fort te bereiken vóór de inundatie
begon, anders kon je het wel vergeten...
Of hopen, dat het begon te vriezen
Alleen monument?
Je kunt de forten als monumenten benade
ren, je kunt vooral letten op hun land
schappelijke of hun ecologische waarde.
Je kunt ook alle aspecten meenemen. Rob
Schimmel kiest voor het laatste: 'Als je al
leen naar de landschappelijke en ecologi
sche waarde kijkt zou je het hek dicht
moeten doen en er nooit meer naar omkij
ken. Dat zou aan de monumentale waarde
afbreuk doen. Als je alleen maar let op de
monumentale waarde doe je de land
schappelijke en ecologische aspecten te
kort. Verder kunnen de forten een belang
rijke recreatieve functie hebben. Je fietst
door gebieden die enorm aantrekkelijk
zijn en waar je normaal niet komt. De sluis
jes waar je vroeger argeloos overheen
fietste komen veel meer tot leven als je
weet dat ze onderdeel van de Stelling zijn
geweest. Een dijkje waar je langs rijdt is
een inundatiekade, terwijl je eerst dacht:
wat moet dat daar? De Stelling van Amster
dam moet je benaderen als een conglome
raat van allerlei gebeurens, het ene springt
niet boven het andere uit.
Fietsroute ANWB
Fietsen van fort naar fort: is dat geen aar
dige recreatie? Sommige vooruitdenkers
zien het al helemaal vóór zich. Er is al over
leg gaande met de ANWB, die zeer veel
belangstelling voor een fietsroute heeft. En
plan in deze richting zal uitmonden in aan
bevelingen voor routebeschrijvingen en
wegbewijzering, maar ook wegverbeterin-
gen. Sommige delen van de Stelling zijn
heel slecht, sommige helemaal niet te be
reiken. Op dit moment zijn slechts een
paar forten te bezoeken. De meeste wor
den nog steeds gebruikt door Defensie en
Domeinen. Maar dat blijft niet zo, de meer
derheid zal naar verwachting geleidelijk
aan voor hergebruik beschikbaar komen.
Als je vooraf al een visie hebt over de toe
komst van de forten ben je in het voordeel,
dacht de provincie Noord-Holland. Over
de Stelling ligt sinds juli 1987 een beleids
visie, getiteld De Stelling van Amsterdam',
een provinciale beleidsvisie. Krachtig
wordt gepleit voor het tot ontwikkeling
brengen van een roeristisch-recreatieve
functie. Alle onderdelen zouden onder be
scherming van de Monumentenwet ge
bracht moeten worden. Om een paar pun
ten te noemen.
Van de 42 forten worden er op dit moment
12 gebruikt door Defensie, 12 door Domei-
Scherfvrije schuilplaats in noordwal fort Spaamdam-Zuid. (foto: R. Schimmel)
16
Heemschut, mei 1988
