Europa Nostra prijzen
voor Markiezenhof
en Agnietenhof
k
w
PRIJZEN
BERTFRANSSEN
Op voordracht van Heemschut
Stemverheffing, wijdse gebaren. 'Ik vind dat dit zo uniek is. Omdat dit gebouwencom
plex, gebouwd tussen 1480 en 1515, in plattegrond en opstanden nog zo compleet aanwe
zig is!' C. A. ff. Booij verontschuldigt zich voor zijn enthousiasme. 'Er zijn meerdere van
dit soort gebouwencomplexen geweest in West-Europa, maar die zijn allemaal verdwe
nen of geminimaliseerd, er zijn stukken gesloopt en dergelijke. De paar dingen van het
Markiezenhof die verdwenen waren, hebben we teruggebouwd, gereconstrueerd. Dat
mocht en dat kon omdat het complex nog bijna compleet was.' Het Markiezenhof in
Bergen op Zoom. Inderdaad een heel opmerkelijk gebouw. Zonder twijfel een van de
mooiste monumenten die ons land rijk is. Binnenkort wordt de restauratie ervan onder
scheiden met een Europese Nostra Award, een internationale prijs op het gebied van de
monumentenzorg. De Bond Heemschut had het gebouw hiervoor voorgedragen.
Ook het Agnietenhof in Zutphen krijgt, op voordracht van Heemschut, een Europa Nostra
Prijs. Bij beide hoven gaat het om een 'diplome of merit'. Over het Agnietenhof verscheen
vorig jaar juni in Heemschut een artikel. Europa Nostra, een bundeling van monumenten
organisaties, waarvan Heemschut lid is, verleent dit jaar 42 onderscheidingen.
De ingang van het Markiezenhof (foto studio Albert Joosen)
Je wordt even stil als je de voorgevel be
kijkt. Laat-gotiek in schitterende balans.
Trapgevels, ijzeren vensterkorven, natuur
stenen banden in adembenemend ritme,
een achtkante toren.Gesitueerd in Ber
gen op Zoom, het sfeervolle stadje (45.000
inwoners) in het uiterste zuid-westen van
Brabant. Enigszins vergeten toch wel na
vroegere tijden van bloei. In een recent
boek over 2000 jaar geschiedenis van
Noord-Brabant wordt de stad tot verbijste
ring van de bewoners bijna over het hoofd
gezien.
Het hof werd gebouwd rond 1500 in op
dracht van Jan II van Clymes, heer van Ber
gen op Zoom. De gebouwen van het om
vangrijke complex werden in ca. 30 jaar
tijd in etappes kort na elkaar opgetrokken.
Bergen op Zoom was in die tijd een welva
rende stad met in 1496 1709 huizen. De
bouwmeester van de beroemde Anthonis
I Keldermans uit Mechelen, die zowel in
de noordelijke als in de zuidelijke Neder
landen vele gebouwen ontwierp. Hij stierf
in 1511, zijn zoon Rombout voltooide de
bouw. In 1522 kreeg de belangrijkste zaal
een monumentale gebeeldhouwde
schouw, die de legende van Christoffel uit
beeldt en bekend werd als de Christoffel-
schouw. Een groot en prachtig kunstwerk
in een gotisch/renaissancistische over
gangsstijl, dat de vorige eeuw naar het
Bergen op Zoomse stadhuis verhuisde en
onlangs na nogal wat soebatten op de oor
spronkelijke plaats terugkeerde.
In de 18e eeuw vond nog een belang
rijke verandering plaats. Het intérieur van
de oostelijke vleugel werd in Louis XIV-
stijl verbouwd, evenals de bijbehorende
gevel aan de tuinzijde. Hoewel deze gevel
op zich zelf zeer de moeite waard is mo
gen we van geluk spreken dat de rest van
de Markiezenhof nog grotendeels het ka
rakter van de Brabantse gotiek draagt. Het
hof telt verschillende bouwlichamen, het
een nog schoner dan het ander. Trapto-
rens, open zuilen-galerijen, doorkijkjes,
een monumentale entree... Je weet niet
waar je kijken moet. Alles is gegroepeerd
rond drie binnenplaatsen en twee binnen
tuinen.
In stand gehouden door defensie
De inrichting was heel kostbaar, blijkt uit
allerlei gegevens. Maar in 1568 liet Alva
inboedel en stoffering in het openbaar vei
len. Meer dan twee eeuwen nog bleef het
gebouw woonpaleis. In 1818 echter werd
het militaire kazerne, bijna 150 jaar lang.
Een ramp voor het Markiezenhof? Integen
deel. Cees Booij, projektleider van de om
vangrijke restauratie, zegt: 'Soldaten zijn
niet op een leeftijd dat ze zachtzinnig met
de spullen omspringen, ze hebben dat ge
bouw echt versleten. En de militairen heb
ben nogal wat ingrepen gedaan. Aan de
andere kant denk ik dat geen enkele in
stantie de laatste twee eeuwen in staat ge
weest zou zijn het complex overeind te
houden; dat dank zij de genie daken dicht,
goten dicht, ramen dicht bleven, dat er dus
regelmatig onderhoud gepleegd werd en
dat het gebouw niet verpauperd is. Profes
sor. R. Meischke zei bij de opening: dit
soort gebouwen kon de laatste eeuwen al
leen maar in stand blijven doordat het óf
wel kloosters ófwel kazernes werden. An
ders was het een verloren zaak.' Toch mag
het een wondertje heten, dat het Mar
kiezenhof met uitzondering van het achter
ste gebouw (dat brandde in 1929 uit) in
haar militaire periode voor de brand is ge
spaard gebleven. Er waren brandbare
balklagen, vloeren en kappen genoeg, en
anderhalve eeuw lang werd in bijna elk
vertrek een potkachel gestookt.
In 1957 vertrekt defensie. In een gevaar
lijke tijd, monumenten waren maar al te
vaak vogelvrij, moesten wijken voor de
'vooruitgang'. Het woord sloop is toen on
getwijfeld gevallen. De eigenaar, de ge
meente Bergen op Zoom, besloot echter
tot een algehele restauratie. Gedacht werd
aan een budget van 5 miljoen en een
bouwtijd van vier a vijf jaar. Het werden
40 miljoen en bijna vijfentwintig jaar
De bedoeling was van het komplex een
cultureel centrum te maken (onder andere
huisvesting voor een gemeentemuseum en
een openbare bibliotheek). Deze bestem
ming heeft het inderdaad gekregen. De
twee grootste binnenplaatsen zouden ge
woon onderdeel worden van het voetgan
gersgebied in de stad - ook dat is werke
lijkheid geworden. Gegeven het bestem
mingsplan werd een plan voor de restau
ratie opgesteld.
De restauratie
Het Bredase architektenbureau De Wilde
werd in 1960 met de restauratie belast en
er werden architekten van de Rijksdienst
Heemschut, februari 1988
