Monumentenbeleid in Apeldoorn
geloofwaardig van start
MONUMENTENBELEID
G. VOSSELMAN
Apeldoorn staat bekend als een aantrekkelijke woonplaats, omgeven door veel
groen. Een meer bijzondere bekendheid genieten Paleis Het Loo, De Naald, park
Berg en Bos en wellicht om andere redenen enkele instellingen van rijksbelasting- en
verzekeringswezen.
Ondanks de 'koninklijke'historie is Apeldoorn niet rijk aan rijksmonumenten. Inte
gendeel, in het stedelijk gebied staan slechts vijf gebouwen als rijksmonumenten
aangemerkt. In het omvangrijke buitengebied van deze grootste gemeente van
Nederland bevinden zich nog ongeveer twintig rijksmonumenten.
Toch is ook in Apeldoorn een toenemende belangstelling voor monumentenzorg te
constateren. Sinds 1977is er bijvoorbeeld een gemeentelijke monumentencommissie.
De eerste aanzetten hiertoe en tot het maken van een gemeentelijke monumentenver
ordening kwamen voort uit de bevolking en de gemeenteraad. Met ingang van 1985 is
tevens een gemeentelijke subsidieverordening van kracht. In die zin is het monumen
tenbeleid veelbelovend en geloofwaardig gestart.
Een van de Apeldoomse huuskes aan de Korte Nieuwstraat, die als geheel op de monumenten
lijst staan
Historische ontwikkeling
Wat nu Apeldoorn heet, bestond tot om
streeks 1850 uit een aantal agrarische
buurtschappen en dorpen zoals Brink, Or
den, Wormen en Ugchelen. Het agrarische
dorpencomplex telt dan ongeveer 10.000
inwoners. Apeldoorn kent derhalve geen
historische stadsontwikkeling. Mede om
dat de oorspronkelijk agrarische bebou
wing verdwenen is, verklaart dit de
schaarsheid aan rijksmonumenten.
Wel zijn sporen uit vroegere perioden nog
van wezenlijke invloed op de ruimtelijke
structuur van Apeldoorn.
In de eerste plaats betreft dit de bouw
van Paleis (oorspr. als jachthuis) Het Loo in
opdracht van stadhouder Willem III in
1684. De uitstraling van Het Loo is aan de
noordwestzijde van Apeldoorn zichtbaar
in het lanenstelsel. De bekendste hiervan
is de Loolaan vanaf het gedenkteken De
Naald richting N.H.kerk (centrum).
Verder werden op de oostflank van de Ve-
luwe vele sprengen gegraven. Aangedre
ven door het continu stromende water zijn
in Apeldoorn vele papier- en korenmolens
gebouwd; later vaak uitgegroeid tot grote
papierfabrieken en wasserijen.
Door de realisering van nieuwe (spoor)-
weg- en waterverbindingen veranderde
de agrarische structuur vanaf medio 19e
eeuw snel. Begunstigd door de centrale
ligging in deze nieuwe infrastructuur ont
wikkelden zich - vooral langs het Apel-
dooms Kanaal - vele industrieën.
Gelijktijdig werd een aantal landgoederen
nabij Het Loo verkaveld. Mede geïnspi
reerd door Het Loo verkozen niet-Apel-
doomers o.a. renteniers uit de Oost deze
omgeving om zich een fraaie villa te laten
bouwen. In deze periode tot ca. 1920 is in
feite het mooiste deel van 'historisch' Apel
doorn ontstaan: de zgn. Parkenbuurt(en).
In het overig deel van Apeldoorn wer
den met name de enken verkaveld en be
bouwd met overwegend kleinere 'vrij
staande (Apeldoomse) huuskes.'
In de 20e eeuw, vooral na 1945, kwam
de ontwikkeling van Apeldoorn in een gi
gantische stroomversnelling. In nauwelijks
een eeuw groeide het dorp uit tot een
meer provinciale stad van bijna 150.000 in
woners. Door verhuizing van enkele Rijks
diensten naar Apeldoorn leek het zelfs
even een dependance van Den Haag te
worden.
De laatste decennia is daardoor in en
nabij de binnenstad veel oude bebouwing
gesloopt en vervangen door zgn. stedelij
ke bebouwing. De tendens via afbraak
naar schaalvergroting is thans enigermate
gekalmeerd. Wellicht mede door de deels
tegenvallende resultaten van de stadsver
nieuwing is de belangstelling voor hand
having van waardevolle bebouwing ener
zijds en de roep naar kwalitatief goede
nieuwbouw anderzijds toegenomen.
Uit het bovenstaande kan worden afgeleid
dat de belangrijkste gebouwen van cul
tuurhistorische waarde dateren uit de peri
ode 1850 tot ca. 1920.
Gemeentelijke monumenten-
verordening
Ondanks de schrale oogst van monumen
ten uit het verre verleden komt Apeldoorn
de eer toe dat het als één van de eerste
Gelderse gemeenten in 1976 een gemeen
telijke monumentenverordening vaststel
de. Deze verordening voorziet in de moge
lijkheid een gemeentelijke lijst van monu
menten samen te stellen. Het biedt het ge
meentebestuur de mogelijkheid om de be
treffende gebouwen of terreinen te be
schermen tegen sloop of rigoureuze ingre
pen die het karakter van het geheel aan
tasten.
Bewust van de (extra) lasten die een ei
genaar heeft met het in goede staat hou
den of restaureren van monumentale of
beeldbepalende panden, heeft de ge
meenteraad aanvullend een subsidiever
ordening vastgesteld. Ter tegemoetko
ming in de kosten is een restauratie- en
onderhoudsbudget beschikbaar; voor het
jaar 1987 bedraagt dit ongeveer 200.000,-
Aanwijzing tot gemeentelijk
monument
Onder monumenten wordt verstaan alle
zaken en terreinen zoals die in de Monu
mentenwet zijn beschreven. Op een twee
tal punten is in de plaatselijke verordening
echter een verruiming aangebracht. Ten
eerste is juist ter bescherming van jongere
bebouwing geen ouderdomsbeperking
opgenomen. Ten tweede kunnen op de
gemeentelijke lijst ook objecten als monu-
22 Heemschutnovember-december 1987
