De Waag van Hoorn in gevaar
WAAGGEBOUWEN
KARL KIEM
<h
De Waag van Hoorn (vanaf 1609) is een
opmerkelijk monument in de Nederlandse
architectuurgeschiedenis. Zij behoort tot
de fraaiste wereldlijke gebouwen van de
stad. Een van de beroemdste architecten
van het land, Hendrik de Keyser was bij
het ontwerp betrokken. In de ontwikke
ling van het bouwtype waag neemt het een
belangrijke plaats in.
Het woord waag heeft echter een dub
bele betekenis. Aan de ene kant wordt er
het gebouw waar gewogen wordt mee be
doeld, aan de andere kant ook de daartoe
noodzakelijke apparatuur. En Hoorn is bij
de huidige stand van het onderzoek de
enige plaats waar deze eenheid nog nage
noeg volledig oorspronkelijk tot op de de
tails bewaard is gebleven. Waagbalken,
katrollen, kabels, etc. maken de wagen en
balansen uit vroeger eeuwen aanschouwe
lijk (afb. 1). Deze unieke, door haar han
dels- en technischhistorische betekenis
nauwelijks te overschatten inrichting is
desondanks plotseling bedreigd informa
tie van Gemeentewerken Hoorn).
Met het verdwijnen van de functie der wa
gen omstreeks de eeuwwisseling stonden
vaak ook de gebouwen zelf ter discussie.
Gelukkig werd in de meeste gevallen de
grote symboolwaarde van dit type gebouw
en zijn betekenis voor de stadsgeschiede
nis erkend. Afhankelijk van de aard van
de nieuwe functie bleef het bouwkunstige
uiterlijk min of meer behouden. Bijna
steeds verdween helaas de oorspronkelij
ke inrichting. In sommige gevallen, meest
al bij de herinrichting tot restaurant, bleef
nog een enkele balans als decoratief ele
ment behouden. Dat gebeurde dan meest
al op de verkeerde plaats en zonder toe
behoren (Doesburg, Haarlem, Monnicken-
dam e.a.). Andere elementen dienen te
genwoordig de folklore en zijn gewoonlijk
volledig uit hun verband gerukt.
Zelfs in de waaggebouwen van Alkmaar
(1582) en Gouda (1658-1660 door Pieter
Post), die soms tenminste nog gebruikt
worden voor de oorspronkelijke functie,
zijn delen van de originele weegappara-
tuur verdwenen. Zelfs het Waagmuseum in
Enkhuizen is qua inrichting niet meer com
pleet. Om die reden is de volledig bewaar
de en voor gebruik geschikte weegappa-
ratuur van Hoom op zich al bescher-
menswaard. Daarbij komt voor Hoom nog
de unieke omstandigheid, dat de balansen
van hout (Van Vught, Amsterdam 1693) ge
maakt zijn en niet zoals gewoonlijk van ij
zer (afb. 2). Bezienswaardig zijn overigens
ook de tot maskers gesneden balkkoppen
in de onderconstructie voor het ophangen
van de waagbalken. Bijzonder indrukwek
kend is de rangschikking van de weeg-
W///////////A
2) Doorsnede. De weegbalken hangen aan
een onder-constructie. Hierop kunnen ze half
naar buiten geschoven worden, zodat de bui
tenste schaal onder de luifel komt te hangen
(tekening Gudrun Sack, 1987, naar opmeting
Openbare Werken Hoom, tek. nr. 83/62 van
17/6/1983).
1) Gezicht op de Waag van Hoom (1609). Hendrick de Keyser was als architect bij het ontwerp
betrokken, (foto Rijksdienst voor de Monumentenzorg)
3) Plattegrond (reconstmctie van de oor
spronkelijke toestand). Hoom is het oudste
voorbeeld van een waag met een overwe
gend parallelle rangschikking van de weeg
toestellen (tekening Gudrun Sack, 1987; naar
opmeting Openbare Werken Hoom, tek. nr.
83/62 van 17/6/1983).
plaatsen (afd. 3).
Verheugend was dat het zicht op de
weeginrichting over het benederthek naar
het restaurant op de verdieping tot nog toe
voor iedereen gemakkelijk mogelijk was
- een museum van historische metrologie
als het ware, gratis en als vanzelfsprekend
te betreden (afb. 4 en 5).
Min of meer ongewild werd de begane
grond van de waag van Hoom vanuit de
optiek van de monumentenzorg tot op he
den optimaal gebruikt. Gevaar dreigt nu
bij zogenaamd noodzakelijk economisch
gebruik. Het restaurant op de verdieping
zal op de begane grond uitgebreid wor
den. De daarbij in de weg staande weegin
richting zal met een elegante kunstgreep
dienstbaar gemaakt en daardoor behou-
den worden. Door verkorting van de ket
tingen moeten uit de waagplatformen ta
fels ontstaan.
Waar dergelijke maatregelen toe lei
den, kan bij diverse voorbeelden voor her
gebruik in deze zin nog het best aan de
Waag van Monnickendam geïllustreerd
worden. De fantasie kent daarbij nauwe
lijks grenzen. Gewichten worden uitge
boord en dienen als kaarsenstandaards,
berries worden opgehangen en tot
16Heemschut, juli/augustus 1987
