Zandsteen op
de korrel
EXPOSITIES
Z. KOLKS
Ongeveer 125 miljoen jaren geleden liep door het oostelijke gedeelte van Twente de
kustlijn van een binnenzee die zich verder naar het oosten,over de huidige Duitse
grens, uitstrekte. Op de bodem van deze zee zetten talloze zandkorrels zich af tot
dikke lagen, die door druk verhardden en later geplooid werden door dezelfde
spanningen in de aardkorst, die de Alpen deden ontstaan. Door verwering ontston
den zandstenen heuvels in het landschap waarop vanouds nederzettingen werden
gevestigd zoals, in het Duitse grensgebied, het stadje Bentheim en het dorp Gilde-
haus. Aangezien de zandsteen in de buurt van deze plaatsen altijd aan de oppervlakte
heeft gelegen, werd het gesteente al vroeg gemakkelijk gewonnen en door de eeu
wen heen gebruikt voor de meest uiteenlopende doeleinden, van grafstenen tot
aanrechten, van funderingen tot bestratingen, van complete gebouwen als kerken en
molens tot onderdelen als schouwen en ornamenten.
bied die nog af en toe in gebruik is, de
Romberggroeve. De winning en bewer
king van zandsteen levert gevaar op voor
silicose (stoflongen); in 1951 werd daarom
de exploitatie in Nederland verboden. In
de Romberggroeve, waar voornamelijk
zandsteen wordt gewonnen voor restaura
tiedoeleinden, wordt het stof direct afge
zogen.
Slot Bentheim
Een letterlijk hoogtepunt van de route is
slot Bentheim, dat op een ruim 90 meter
hoge rots hoog boven het stadje uitsteekt.
Zowel de rots als vrijwel het hele kasteel
zijn van zandsteen. Het kasteel kan ten de
le bezichtigd worden, inclusief één van de
oudste in zandsteen uitgevoerde vrijstaan
de beelden, de 'Herrgott von Bentheim', uit
de 12de eeuw. Ook heeft de bezoeker een
prachtig zicht op de indrukwekkende
zandsteenformaties waarop het kasteel ge
bouwd is.
Ten noorden van Bentheim ligt de Ister-
berg, eveneens een van de door zand-
Zo kreeg de geologische geschiedenis
van zandsteen een veelzijdig cultuurhisto
risch vervolg. Voor vier musea in Twente
- Het Rijksmuseum Twenthe en het Na
tuurhistorisch Museum in Enschede, Het
Palthe-Huis te Oldenzaal en Museum Natu-
ra Docet te Denekamp - was dit gegeven
een aanleiding om in een samenwerkings
project zandsteen vanuit diverse invals
hoeken 'op de korrel te nemen'.
Uitgangspunt van het project is een rou
te langs bezienswaardigheden op het ge
bied van zandsteen. De route start in het
Rijksmuseum Twenthe, waar de tentoon
stelling 'Zandsteen in en uit de grond' te
zien is, waarin de ontstaansgeschiedenis,
de winning en de toepassing van zand
steen worden toegelicht. Zo zijn er bouw
elementen uit vele eeuwen te zien, evenals
oude gereedschappen voor de winning en
bewerking van de steen.
Van Enschede leidt de tocht naar Olden
zaal, waar één van de oudste nog bestaan
de gebouwen uit zandsteen staat, de St.
Plechelmusbasiliek. De oudste gedeelten
van de kerk werden rond 1200 gebouwd,
volgens de overlevering uit gesteente dat
door paarden werd aangevoerd uit de
groeven bij Gildehaus. Valbij de St. Ple-
chelmus ligt Museum Het Palthe-Huis,
waarvan de 17de eeuwse gevel rijk ver
sierd is met ornamenten van zandsteen.
Ook in het interieur en vooral in de grote
tuin naast het huis zijn zandstenen elemen
ten te vinden, afkomstig van kastelen in de
verre omtrek, uit huizen in de stad of uit
een lang verdwenen watermolen.
Niet verdwenen en zelfs nog in functie
zijn de watermolens van Singraven bij De
nekamp. Het onderste gedeelte van de
molen bestaat uit zandsteen, evenals de
kademuren, waarin stenen zijn aange
bracht ter herinnering aan bouw- en her
stelwerkzaamheden. Na Singraven waar
naast de molens ook de havezathe met een
zandstenen gevel en toren ligt, wordt de
grens gepasseerd in de richting van Gilde
haus. Daar ligt een klein openluchtmu
seum met grote brokken zandsteen waarin
fossiele sporen zijn te herkennen van het
leven op de vroegere zeebodem. Iets ver
derop ligt de enige steengroeve in dit ge-
NB kerk van Ootmarsum (foto Rijksmuseum
Twenthe)
Slijpgleuven van zandsteen in de zuidmuur
van de RK kerk van Oldenzaal
(foto Rijksmuseum Twenthe)
steen gevormde hoogten, terwijl in het na
bije Bentheimerwoud een opmerkelijk mo
nument is te zien, de zogenaamde 'Höl-
tingsstuhl' uit 1713. Op deze plek werd
door de houtrechter van 1415 tot 1885 recht
gesproken. Het Bentheimerwoud vormt
het sluitstuk van de 85 kilometer lange
tocht, die ondernomen kan worden aan de
hand van een boekje dat verkrijgbaar is in
de deelnemende musea en bij de plaatse
lijke VWs. Het boekje bevat een routebe
schrijving en licht bovendien de be
zienswaardigheden door middel van uit
voerige wetenswaardigheden toe.
Tot en met 16 augustus a.s. is deze expo
sitie nog te bezichtigen. Blijvende waarde
heeft een begeleidend boekje, dat voor
5,50 bij de Twentse VWs, en de musea
te Enschede, Oldenzaal en Denekamp te
koop is. Nummer 1 van het Bulletin -jaar
gang 1987- van het Rijksmuseum Twenthe
is ook geheel aan dit thema gewijd 0,25).
23
Heemschut, juni 1987
