Lemferdinge, een
bijna vergeten bezit
in Eelae
15
M. ARENDS-LUINGE EN T. DOMENIE-VERDENIUS
In 'Dorpen in Drenthe' van Mr. A. Kleijn uit de Heemschutseriewordt een karakterisering
gegeven van de verschillende soorten dorpen in deze provincie. Eelde is in deze beschrijving
wel te herkennen, doch heeft niet een echt typisch 'Drents' karakter. Mr. Kleijn schrijft
wie voor de tweede wereldoorlog door Drenthe trok, zag een dorp pas als hij er al bijna
middenin stond, zo lag het verscholen in het landschap.Dit aloude landschap, een dorp
te midden van groen met op de voorgrond de weilanden, ziet ieder nog steeds die zich,
ingeblikt, over de snelweg Assen-Groningen spoedt en daarbij naar het westen kijkt. Rijdt
men Eelde echter binnen, dan krijgt men een totaal ander beeld.
Oostgevel van het westelijke schathuis dat in het begin van de 19e eeuw verbouwd werd tot landhuis.
(Fotodienst Provincie Drenthe)
de weg een geweldig zicht op hebt, een heel
markant gebouw als entree van Zuidlaren.'
Kubische vormen, platte daken, stalen ra
men. Dudokiaans, wordt het genoemd. Een
typisch ding voor zijn tijd, de jaren twintig.
Het doet mij persoonlijk ook nogal denken
aan het Haags Gemeentemuseum van Berla-
ge. Maar dat gebouw staat nogal apart in
Berlage's oeuvre, is ook pas na zijn dood
gebouwd, zodat het nog de vraag is welke
aspecten van de grote bouwmeester zijn.
Een klassiek verhaal kent duidelijke rollen,
zwart-witte tegenstellingen. Voor een drama
zou het niet kwaad zijn: in Dennenoord trek
ken kuituurbarbaren aan de touwtjes, het
gaat alleen om het geld, een inefficiënt ge
bouw moet tegen de vlakte. Maar zo simpel
ligt het hier gelukkig niet. Integendeel, di-
rekteur patiëntenzorg HG. de Olde, die ik
spreek, is voorzitter van de stichting Oude
Groninger Kerken en lid van Heemschut.
Afbreken wil volgens hem niemand, want
het is een aantrekkelijk gebouw, dat moge
lijk zelfs op de landelijke monumentenlijst
komt. 'Maar,' zegt hij, 'het is ook een ver
schrikkelijk ingewikkeld gebouw. Als je er
voor het eerst komt raak je volstrekt de draad
kwijt. Hoe je van het ene naar het andere
deel moet komen, onderdoor, bovenlangs,
enzovoort. Erg overzichtelijk is het niet.'
Maar daarom wel aantrekkelijk! zeg ik. 'Ja
wel, jawel,' glimlacht hij. 'Maar niet voor
mensen die een efficiënte bedrijfsvoering
nastreven. Er zitten ook allerlei hoeken in,
die niet 90 graden zijn. De vier vleugels
staan niet haaks op het middelgedeelte. Ik
heb ook zelf een jaar boven gewoond. We
hadden daar de beschikking over een
driehoekig keukentje!'
HERGEBRUIK
Dat neemt niet weg, dat de mogelijkheden
voor hergebruik uitvoerig worden onder
zocht. De Olde: 'Er zijn verschillende moge
lijkheden overwogen. Een functie als confe
rentieoord plus hotel, onderkomen voor de
staf van de vierde divisie. Het is ook aange
boden als opleidingscentrum voor de PTT,
maar er was politieke druk vanuit de provin
cie en de stad Groningen om alles van de
PTT naar de stad Groningen te halen. Ik ge
loof dat de huidige gegadigde de mogelijk
heid van een rusthuis onderzoekt. Een rust
verblijf voor mensen die het ziekenhuis
moeten verlaten, maar nog niet goed thuis
kunnen zijn.'
Er hebben zich verschillende mogelijke ko
pers gemeld, sommigen haakten weer af.
'Op dit ogenblik is een gegadigde - maar dat
is al weer de zoveelste - bezig een haalbaar
heidsplan op te stellen. Hij heeft bedongen
dat hij een bepaalde tijd daarvoor krijgt en
dat wij in die periode niet met anderen in zee
gaan. Ik meen dat die periode in mei af
loopt.'
Dennenoord wil het Noordersanatorium
kwijt, wie wil het hebben? Een groot ge
bouw in een kleine gemeente. 'Ik heb wel
eens gedacht: het zou een heel riant gemeen
tehuis zijn,' zegt de heer Jantzen, 'maar
Zuidlaren zit al in een prachtig gebouw.'
Saksische boerderijen en brinken zijn hier
weliswaar geweest, maar de boerderijen in
ventarisatie van de NCM met behulp van de
actieve plaatselijke Stichting 01 Eel (Oud
Eelde), geeft aan dat de Groningse en Friese
boerderijtypen overheersten. Wat onder
scheidde Eelde, gelegen op de rand van het
Drentse plateau, nog meer van een typisch
Drents dorp?
In de Middeleeuwen ontstond Eelde op een
strategisch punt. De weg van Friesland via
Norg, Bunne en Eelde naar Groningen sloot
hier aan op de weg van Coevorden over Yde
en De Punt naar Groningen. Juist bij dit punt
lag een ronde waterburcht, die deze splitsing
van wegen beheerste. Terzijde: naar deze in
het landschap nog terug te vinden water
burcht wordt thans opnieuw een onderzoek
ingesteld met behulp van Prof. Waterbolk
uit Groningen. De weg naar Coevorden was
een belangrijke verbindingsweg door Dren
the. Immers in Coevorden woonde de kaste
lein van Coevorden. De kastelein en de
schout van Eelde, ook wel schout van Dren
the genoemd, beiden oorspronkelijk aange
steld door de bisschop van Utrecht, oefen
den in de 14e eeuw samen, om en om, de
wereldlijke rechtspraak in Drenthe uit.
MIDDELEEUWEN
Al in de Middeleeuwen had Eelde de functie
van grensdorp. In roerige tijden vonden
lieden die de Stad (Groningen) ontvluchtten
hier een schuilplaats. Verder is bekend dat in
Eelde een aantal grote bezittingen lag, waar
van enkelen later zullen uitgroeien tot have
zate. Waar elders in Drenthe stonden tijdens
de Republiek op zo korte afstand van elkaar
drie havezaten en een aantal herenhuizen,
bewoond door vooraanstaande eigenerfden,
als juist in Eelde-Paterswolde? Archief on
derzoek leverde een schat aan gegevens op
over bewoners, ligging, bouw en afbraak
van deze huizen. In de 18de eeuw waren de
belangrijkste huizen Ther Borch op de plaats
van de oude waterburcht en het Huis te Eel
de of het Mepschehuis, beiden ten zuiden
van de kerk. Ten noorden daarvan lagen het
huis nu bekend als het oude gemeentehuis,
de Schelfhorst een middeleeuwse woonto
ren, Postwijk later Noordwijk geheten, het
