Noordersanatorium
in Zuidlaren
bedreigd
14
GEBOUW VAN 'DUDOKIAANSE' ALLURE
BERT FRANSSEN
Sommige afgebroken gebouwen zorgen voor eeuwendurende trauma's. Hoe men het in zijn
hoofd had gehaald zulke unieke, markante of sfeerbepalende monumenten op te ruimen? En
voor welke futlozeniets dan treurigheid scheppende opvolgers? Het Noordersanatorium van
het psychiatrisch centrum Dennenoord in het Drentse Zuidlaren zou op die manier
geschiedenis kunnen maken. Een plaats in een nostalgisch boek over waardevolle afgebro
ken of afgebrande gebouwen, maar intussen..dood, vervangen, herinnering. De Provinci
ale Commissie van Drenthe houdt de vinger aan de pols.
Het Noordersanatorium werd in 1928 ge
bouwd door Egbert Reitsma. Deze architect
had zich tot dan toe vooral onderscheiden
door het bouwen van gereformeerde kerken
in het noorden des lands. In een nogal exu
berante, expressionistische stijl; topstukken
staan bijvoorbeeld in de stad Groningen en
in het noordhollandsche Andijk. Het meer
ingetogen Noordersanatorium, tegen het
eind van zijn leven gereed gekomen, werd
zijn meesterwerk. Een meesterwerk, gesitu
eerd op een even ideale als merkwaardige
lokatie. Het was als uitbreiding bedoeld van
het eind vorige eeuw gebouwde krankzinni
gengesticht Dennenoord, zoals nog vele uit
breidingen zouden volgen.
Op het terrein ziet men behalve een reeks
patiëntenverblijven een kerk en een waterto
ren. Alles staat logisch bij elkaar gegroe
peerd. Alles, met uitzondering van het
Noordersanatoriurn. Dit is namelijk van de
rest afgesloten door.een drukke verkeers
weg. Toch ziet het eruit alsof het van het
begin af zo bedoeld was en dat was ook zo.
Het had te maken met een verandering in de
Krankzinnigenwet. Konden voorheen pa
tiënten alleen gedwongen worden opgeno
men, na een rechterlijke machtiging, in de
twintiger jaren werd ook ruimte gekreëerd
voor vrijwillige opnames. Een ander soort
patiënten, dat moest in de situering tot uit
drukking komen, vond men. En overal in het
land verschenen nieuwe afdelingen van psy
chiatrische ziekenhuizen, gescheiden van
het oude gebouw door een spoorbaan, een
weg. Maar de situatie ontwikkelde zich an
ders dan voorzien. Was een vrijwillige opna
me aanvankelijk uitzondering, geleidelijk
aan werd ze regel. Op dit moment is nog
maar vijf of zes procent van de opnames
gedwongen. En de gedwongen opgenomen
patiënten zitten lang niet altijd bij elkaar!
Automobilist en fietser hebben weliswaar
een uitstekend zicht op het Noordersanatori
um, het gebouw ontvouwt zich in volle glo
rie. Maar voor het Noordersanatorium werd
de drukke verkeersweg geleidelijk een lastig
obstakel. Nieuwe inzichten over de pa
tiëntenzorg bestempelen het gebouw boven
dien als verouderd. Er zullen spoedig geen
patiënten meer gehuisvest worden. Het be
stuur van Dennenoord heeft dat besloten.
ONDERHOUDSSTOP
Een dergelijke beleidslijn heeft uiteraard ge
volgen voor het onderhoud. Dat is de heer
Sj. Jantzen, lid van de Provinciale Commis
sie van Drenthe, opgevallen. 'Ik wéét dat er
op het ogenblik niets meer opgeknapt wordt.
Het onderhoud gaat achteruit. Ze doen het
hoognodige om het waterdicht te houden.
Maar er was bijvoorbeeld een groot terras
waar de patiënten buiten konden zitten, met
pergola's en dergelijke. Nou, als je daarvan
het houtwerk ziet slaat de schrik je om het
hart, dus vandaag of morgen is het helemaal
naar de barresbietjes.'
Jantzen, in het dagelijks leven directeur van
het Welstandstoezicht in Drenthe, heeft zijn
Heemschut-commissie op de problematiek
rond het Noordersanatorium attent gemaakt.
In de slag met de psychiatrische inrichting is
hij nog niet, daarvoor is het nog te vroeg.
Maar hij houdt de vinger aan de pols: 'Ik heb
signalen opgevangen, daar komt het op neer.
En voordat er echt dingen gebeuren is het
goed om mensen daarop te attenderen. Dat is
vind ik een functie van Heemschut. Er zit
een gevaar in dat er iets met het gebouw gaat
gebeuren wat we straks niet meer in de hand
hebben. Dat het of achteruit holt öf dat het in
handen terecht komt van een of andere fi
guur die er wel brood in ziet, maar alleen als
er het nodige aan verbouwd en misschien
ook vernieuwd kan worden.'
MONUMENTAAL
De heer Jantzen laat me kleurendia's zien
van het Noordersanatorium. Om heel eerlijk
te zijn: de kwaliteiten van het gebouw ko
men daarop maar magertjes naar voren
(maar dat is vaak op foto's). Tot die konklu-
sie kwam ik, toen ik een uurtje later zelf een
kijkje in Zuidlaren ging nemen. In de stro
mende regen, langs blubberige paden en
zompige grasveldjes. Dit was dus het be
wuste gebouw. Een zekere ontroering maakt
zich van me meester. Het sanatorium is niet
bescheiden, maar dringt zich op. Het is rond
uit monumentaal, prachtig gelegen aan die
vervloekte weg. Torenhoog domineert de
entree met het centrale trappenhuis. Het
meest word ik getroffen door een beeld
schoon patroon van muur- en dakranden. Ul-
tramarijnen geveltegels geven een kontrast
met het gele baksteen. Dat moet vroeger,
toen het baksteen nog lichtgeel was, een
uniek gezicht geweest zijn!
Ik herinner mij, dat de heer Jantzen had ge
sproken van 'enorme allure, waar je vanaf
Het Noordersanatoriurn in Zuidlaren (Foto Bert Franssen)
