9
geen detail overslaand en talloze malen te
rugkerend naar David Henrique De Castro,
een pionier op documentatiegebied (ca.
1880).
De belangrijkste joodse begraafplaats be
vindt zich (overigens) in Ouderkerk aan de
Amstel (bij Amsterdam). Wie begraven
wordt, vindt volgens het joodse geloof op de
begraafplaats een tijdelijk verblijf tot het
einde der dagen, tot de komst van de Messi
as. Dan staan de doden op en gaan naar Jeru
zalem. Reden, dat Nederlandse joden soms
in Israël begraven worden.
Praten over begraafplaatsen is uitstekend.
Waarom niet tevens een begraafplaats be
zoeken op een studiedag?, moet de KNOB
gedacht hebben. Ver hoef je daarvoor nooit
te gaan. En zo staan rond het middaguur
bussen gereed voor een bezoek aan de alge
mene begraafplaats Soestbergen aan de
Gansstraat, eveneens in Utrecht. De eerste
begraving vond hier in 1830 plaats. Dat was
anderhalf jaar nadat koning Willem I had
bevolen 'het begraven van lijken in de ker
ken, kapellen, bedeplaatsen en het be
graven op kerkhoven of begraafplaatsen in
de bebouwde kom der gemeente gelegen te
doen ophouden Een commissie van
deskundigen was namelijk tot de conclusie
gekomen, dat het verblijf in een kerk of
kerkhof, vanwege de daar gelegen lijken,
kon leiden tot 'duizeligheid, hoofdpijn en
flauwten. Maar wat nog erger is, vandaar
nemen soms de verwoestende besmettelijke
ziekten haren oorsprong.'
Soestbergen werd de eerste begraafplaats na
dit bevel van de koning. En dat is nog te
merken. Recht tegenover de ingang ligt na
melijk een heuvel met vijf ringen van graf
kelders: verwijzend naar het begraven in en
rond kerken. Een diepe beenderenput is het
centrum. De kelders zijn nog steeds toegan
kelijk. Dat wil zeggen, na het verwijderen
van de sluitsteen is het vanwege de verza
melde gassen raadzaam 24 uur te wachten,
anders sla je tegen de vlakte, vertelt oud
directeur R. van Bruggen. Hij heeft een keer
een personeelslid moeten redden, die het be
ter wist. Soestbergen is van een imponeren
de rust. Imponerend, misschien op de eerste
plaats door de Engelse landschapsstijl van
tuinarchitect J. D. Zocher Jr.. Enorm is de
variëteit van graftekens voor welgestelde
burgers, verrijkt met spreuken, bijbeltek
sten, familiewapens, doodsmotieven als de
slang, die in eigen staart bijt, de vlinder, die
zich uit zijn cocon bevrijdt. Er is sinds 1969
veel veranderd op Soestbergen. Danzij een
restauratieplan. Men denkt erover de be
graafplaats te ontsluiten als wandelgebied
voor de woonomgeving.
BIJZONDERE EN OUDE BOMEN
Een interessante lezing over de landschappe
lijke en biologische betekenis van begraaf
plaatsen hield mevrouw drs. M. Nelemans,
verbonden aan Rijkswaterstaat in Groningen
en secretaris van de Stichting Landschapson-
derhoud Groningen (het werk van haar
stichting komt verderop nog aan de orde).
Het herbergen van doden is niet de enige
functie van begraafplaatsen, vindt Nele
mans. Ze somt op: al dan niet nieuwsgierige
bezoekers, die teksten op de grafstenen le
zen, de inrichting van het terrein aantrekke
lijk vinden of gewoon ontspannen willen
wandelen. Begraafplaatsen hebben dus ook
een recreatieve functie. Mevrouw Nelemans
echter voert ons in haar lezing naar twee
minder voor de hand liggende aspecten: de
landschappelijke en biologische betekenis
van begraafplaatsen, vooral in de provincie
Groningen, waar zij actief is.
In het open landschap van Groningen zijn
kerken en kerkhoven meestal van verre
zichtbaar: het zijn groene punten, vaak bo
venop een terp gebouwd, zelfs als ze zich
buiten de bebouwde kom bevinden. De
kerkhoven zijn door stenen muren of beplan
ting van de buitenwereld afgegrensd: de do
den kunnen niet terugkeren naar het land der
levenden. Wel moest het verblijf op het
kerkhof aangenaam zijn. Het werd dan ook
een verzorgde tuin met mooie beplanting,
meest door een haag omgeven. Voor het
landschap heel waardevol. Maar ook voor de
geschiedenis van de cultuur: begraafplaatsen
verwijzen naar de denkwereld van mensen
die ze aanlegden.
Begraafplaatsen hebben ook een biologische
betekenis, betoogt Nelemans. Er is om te
beginnen een boomkundig, denderologisch
aspect en dan praat ze over bomen die van
wege soort of verschijningsvorm van bijzon
dere betekenis zijn. Vooral in de negen
tiende eeuw was er veel aanplant van bijzon
dere bomen, treurwilgen. Taxus, met een
symbolische betekenis en 's winters groen
blijvend. Oogstrelend en nog leerzaam ook,
het gaat immers vaak om uitheemse boom
soorten. De Oosterbegraafplaats (Springer)
in Amsterdam bijvoorbeeld telt er vele. Mid
den vorige eeuw was het in Engeland begon
nen, de aanplant van bijzondere bomen. Het
diende een educatief doel, meende men,
waaraan zowel hoveniersleerlingen als het
publiek zich konden laven.
Mevrouw Nelemans wijst ook op de bijzon
dere verschijningsvorm van bomen op be
graafplaatsen: de vorm waarin ze zich ont
wikkelen alsmede de ouderdom. Wat is er
namelijk op deze plekken aan de hand? De
groeimogelijkheden zijn heel gunstig: de bo
men hebben weinig hinder van het verkeer,
er zijn meestal geen woonhuizen in de buurt,
takken worden niet weggesnoeid, er is wei
nig verdichting van bomen. Daardoor krij
gen bomen een natuurlijke groeivorm en een
hoge ouderdom
Kerkhoven zijn ook in ecologisch opzicht
van belang. Grafstenen hebben zo hun eigen
vegetatie: mossen en korstmossen. Het
schoonmaken van dergelijke stenen is ergens
ontzettend jammer, vindt Nelemans. Som
mige mossoorten groeien namelijk alleen op
kerkhoven, vanwege de bijzondere steen
soorten. Als kerkhoven schoongemaakt
moeten worden, zou er eigenlijk eerst onder
zoek naar het voorkomen van bijzondere
mossoorten gedaan moeten worden, advi
seert ze. Komen deze inderdaad voor, dan
zou naar andere oplossingen gezocht moeten
worden. Overigens, bemossing zorgt voor
een natuurlijke bescherming van stenen. Een
steen begint pas na een jaar of zes te verwe
ren, dat komt goed uit, want de aanloop naar
het graf wordt dan toch minder, en het pu
bliek heeft geen bezwaar tegen mosvorming.
IDEAAL VOOR VOGELS
Nelemans zei het al: bomen bereiken op
kerkhoven soms een hoge ouderdom. Dat
heeft zijn gevolgen. Oude bomen tellen veel
meer insecten, schimmels, mossen dan jon
gere exemplaren. En veel insecten zijn weer
gunstig voor vogels. De rust van kerkhoven
trekt bovendien vogels en kleine zoogdieren
aan. Je ziet ze dan ook in hogere aantallen en
meer soorten dan elders. De kerkhoven in
Groningen bieden verder een tijdelijk toe
vluchtsoord voor sommige vogel- en insec
tensoorten. Namelijk voor die vogels en in
secten, die aan beplanting gebonden zijn en
bijvoorbeeld alleen in een bos kunnen leven.
Als nu zo'n bos gekapt wordt vinden ze een
tijdelijk onderkomen op een kerkhof, althans
in Groningen, waar het al van verre als een
groen punt'in een open landschap herken
baar is.
Het onderhoud van vooral particuliere
kerkhoven, het is overal een probleem en in
Groningen is dat niet anders. Maar in deze
provincie is de Stichting Landschapsonder-
houd Groningen te hulp geschoten. Samen
met vrijwilligers probeert ze particuliere be
graafplaatsen op te knappen. Na vier jaar
werd subsidie verkregen. Het gaat nu als
volgt: tien werkloze jongeren werken gedu
rende twee jaar aan achterstallig onderhoud
en lopen op die manier als het ware stage op
kerkhoven. Het gebeurt in samenwerking
met het arbeidsbureau. Nelemans zelf is se
cretaris van de stichting (Postbus 1218,
9701 BE Groningen). Ze doet een oproep:
'Zijn er in uw omgeving kerkhoven die op
geknapt moeten worden, dan kunt u mis
schien iets dergelijks proberen.'
BEGRAAFPLAATSEN
CULTUURERFGOED
De heer H. Wals is directeur van de dienst.
Groenvoorzieningen en Milieueducatie van
de gemeente Den Haag. Hij heeft mooie
dia's meegebracht met hekwerken, grafmo
numenten, kerkhof poorten, beelden, land
schappen. 'Begraafplaatsen zijn versteende
archieven van het verleden', begint hij
plechtig. 'Ze verdienen een verjongd leven.'
In Nederland komen de begraafplaatsen de
laatste tijd steeds meer in de belangstelling.
In het buitenland is dit overigens al veel
langer het geval. Volgens een Engelse krant
ontwikkelen begraafplaatsen zich in toene
mende mate tot openluchtmusea. Toch is er
veel verwaarlozing. Op het kerkhof High-
gate in Londen, waar Karl Marx begraven
ligt, kunnen burgers of instellingen een graf
'adopteren' en het aldus voor verval behoe
den. Ook in de Verenigde Staten, Duitsland
en Denemarken onderkent men volgens
Wals steeds meer dat begraafplaatsen een
belangrijk deel van het culturele erfgoed
vormen.
