GrcLffiti-project in
Etten-Leur
19
laatste tijd machines en andere voorwerpen
die men ons wil schenken, weigeren'. Er is
dus dringend behoefte aan een opslagruimte
waar de leden bovendien zouden kunnen
sleutelen. Over de plek is geen twijfel moge
lijk: 'Het meest ideale plaatsje vinden wij de
Zaanse Schans. Daar zou in de toekomst het
Industrieel-Archeologisch Museum Zaan
streek moeten verrijzen, een idee dat overi
gens al in 1978 in de Gemeenteraad van
Zaanstad is geopperd. Met onze collectie
willen wij daar graag de basis voor leggen'.
Dat het streven en het werk van de Vereni
ging in eigen omgeving ook gewaardeerd
wordt, moge blijken uit het feit dat zij in
1984 vereerd werd met een van de Cultuur
prijzen van de Gemeente Zaanstad, de Prijs
voor Bijzondere Waardering.
De voorzitter pleitte tenslotte voor de spoe
dige totstandkoming van een Monumenten
nota, voor de oprichting van een Monumen
tencommissie en bovendien voor de instel
ling van een plaatselijke Monumentenlijst,
met enige ruimte voor bedrijfsmonumenten.
Dhr. Lems, burgemeester van Zaanstad, kon
in zijn openingsrede tenminste de toezeg
ging doen dat de Monumentenverordening
over drie maanden gereed zou zijn. Maar
over de oprichting van een museum voor het
oudste industriegebied van Europa repte hij
met geen woord.
Contactadres: Secretarie MBTZ, Kruis
straat 55, 1561 PH Krommenie, tel. 075 -
21 44 15
VAN WIND OVER OP STROOM
Mevr. drs. G. J. A. M. Bolten, charter
meester bij het Rijksarchief van Noord-Hol
land, ging in haar voordracht in op de mo
dernisering van enkele traditionele Zaanse
industrieën.
In 1845 werd vernomen dat de firma Van
Gelder Zonen te Wormer van plan was een
stoompapierfabriek op te richten. Dat wil
zeggen, men was van plan om in een molen,
'De Eendracht', een stoommachine te plaat
sen. Daartegen maakte buurman Honig van
oliemolen 'De Wandelaar' bezwaar op
grond van het verhoogd risico op brandge
vaar. Heel gebruikelijk voor die tijd, maar
toch vergeefs, want de vereiste vergunning
werd verleend. Maar waarom ging Van Gel
der eigenlijk over op stoom, terwijl eerdere
experimenten in die richting mede door de
hogere kosten waren mislukt?
De Zaanse papiernijverheid was in beide op
zichten traditioneel. Elk velletje papier werd
vroeger op ambachtelijke wijze met de hand
geschept. In de eerste helft van de vorige
eeuw ondervonden de Zaanse papierfabri
kanten steeds meer concurrentie vanuit het
buitenland. In 1799 had de Fransman Louis
Robertde zgn. continu-papiermachine uitge
vonden. In Frankrijk en Engeland, waar
voor het drukken van kranten grote behoefte
was aan papier op rollen, werd deze machine
snel ingevoerd. Door de import van de pa-
pierrollen werden de afzetmogelijkheden op
de binnenlandse markt beperkt. Bovendien
werden in de loop van de tijd de lompen als
grondstof duurder en dus de winstmarges
kleiner. Van Gelder heeft deze crisis als een
van de weinige kunnen overleven door tijdig
over te schakelen op de machinale papierbe
reiding.
De olieproduktie kende deze noodzaak niet.
Windoliemolens bleven de hele eeuw door
opgewassen tegen stoomolieslagerijen. Wil
de men de produktiekapaciteit vergroten,
dan bouwde of kocht men er gewoon een
paar molens bijDe overgang van een wind-
molenbedrijf naar een stoomolieslagerij had
dan ook niet altijd een vergroting van de
produktiecapaciteit tot gevolg. Tot de uitvin
ding van de hydraulische pers was de toepas
sing van stoomkracht in deze bedrijfstak bo
vendien van geringe betekenis. Hoewel,
langdurige perioden van windstilte konden
daarmee natuurlijk overbrugd worden.
Dergelijke perioden, zoals die in de zeventi
gerjaren veelvuldig voorkwamen, maar ook
de toenemende vraag naar speciaal machi
naal gezaagd hout, waren voor veel houtza
gerijen wel aanleiding om over te schakelen
op stoomkracht. Drs. Bolten concludeerde
dat de noodzaak om van wind over te gaan
op stoom, een voorwaarde voor modernise
ring, in de Zaanstreek per bedrijfstak kon
verschillen.
In het ene geval waren technische ver
nieuwingen bepalend, in het andere geval
was dat een gewijzigde vraag naar produk-
ten. Maar in geen enkel geval werd er gemo
derniseerd om kosten te besparen. Een
stoommachine was duur, wind was nog al
tijd gratis.
Een alternatieve geneeswijze wordt toe
gepast in Etten-Leur (N. Br.), waar het
middel met de kwaal wordt bestreden.
Begin oktober is daar een graffiti-pro-
jekt uitgevoerd door 120 leerlingen van
de verschillende scholen voor voortge
zet onderwijs. Het gaat om twee tunnels
onder de Rijksweg A58 tussen Breda en
Roosendaal, die tot nu toe regelmatig
door 'kunstenaars' werden beklad en
waar naar een idee van Etten-Leur bur
gemeester F. Houben tweehonderd me
ter wand met een totaal van 1600
vierkante meter zelfgemaakte graffiti
en teksten worden opgesierd. Het ont
werp en de teksten zijn tot stand geko
men onder leiding van een werkgroep
van tekendocenten van de Etten-Leurse
scholengemeenschappen met behulp
van de Akademie voor Beeldende Vor
ming in Tilburg. Tijdens de tweedaagse
uitvoering van het projekt op 9 en 10
oktober, dat onder de klanken van een
speciaal gecomponeerde 'intrada tun
nel-tune' door burgervader F. Houben
met de verfkwast werd gestart, waren
de tunnels uit veiligheidsoverwegingen
wel afgesloten voor verkeer en belang
stellenden. De leerlingen droegen ver-
fmaskers en regelmatig waren er pau
zes voor luchtverversing. Een EHBO-
team stond klaar voor eventuele onge
lukjes. Hoewel de graffiti-erecode het
projekt zal moeten beschermen is in
middels toch een Stichting 'Schilder-
sprojekt Etten-Leur' in het leven geroe
pen, die over het onderhoud en herstel
zal waken van dit langste schilderij van
Nederland. Landelijke bekendheid
kreeg het projekt in het Feducopro-
gramma 'De Ideeënbus' in december.
Als nu de code ook nog werkt is Etten-
Leur een unicum rijker en van veel
kopzorgen af.
Maria Roerbag
(free lance-journaliste)
