238
Onaanvaardbare druk op de omgeving hoeft
daarom niet te worden verwacht. Juist de in
de directe omgeving gelegen eenvoudige re
creatieve voorzieningen, zoals het parkge-
bied, de visvijvers, de dierenweide en het
openlucht-zwembad met speel- en ligweide
dragen daartoe bij en bieden goede perspec
tieven voor deze nieuwe ontwikkelingen. De
gemeenteraad van Zevenaar heeft dan ook
onlangs positief gereageerd op de voorgeno
men plannen met betrekking tot de realise
ring van een familiecamping.
Deze ontwikkelingen zijn mede van belang
voor het behoud van de steen-oven en bijge
bouwen. In cultuurhistorisch opzicht een
saillant Monument in deze omgeving. In
mijn beschouwing zal ik daar nader op in
gaan.
Het object De Panoven is gelegen aan de
Panovenweg te Oude Zevenaar. Zevenaar
vormt het centrum van de Liemers en grenst
aan het stroomgebied van de Oude Rijn; een
gebied, waar in het verleden veel steenfa
brieken waren gevestigd. Ook nu nog is het
aantal schoorstenen dat het beeld van deze
bedrijfstak levend houdt, opvallend. Helaas
komt het maar al te vaak voor dat slechts de
schoorsteen als onderdeel van een totaal
complex resteert. Meestal zijn complexen of
gedeelten daarvan, om onduidelijke redenen
gesloopt.
CULTUURHISTORISCH INTERESSANT
Op dit moment staan vele objecten op dè
nominatie gesloopt te worden. Een essenti
eel gegeven is de cultuurhistorische waarde
die het gebouw heeft als onderdeel van deze,
vooral in de streek, dominerende bedrijfs
tak. Een bedrijfstak die zijn stempel heeft
gedrukt op de Liemers in het algemeen en
Zevenaar in het bijzonder.
Zo waren de steenbakkerijen van belang
voor de werkgelegenheid en bepaalden voor
een groot deel het sociaal en maatschappe
lijk leven. Er zijn betrekkelijk weinig ovens
van dit type gebouwd. De meeste kleisoor-
ten in Nederland konden de snelle stookwij-
ze van de zig-zagovens niet verdragen. Van
dit model zig-zagoven is de 'Panoven', met
zijn uiterst compacte vorm, het laatste speci
men van de industriële architectuur op dit
gebied. Naast het belang van deze uniciteit
noemt Nijhof, in zijn boek 'Oude fabrieksge
bouwen in Nederland' het belang van de au
thenticiteit. Zo is er sinds de stillegging van
het produktieproces niets aan het complex
veranderd
GESCHIEDENIS
Bezien wij de geschiedenis van het complex,
dan is er van oudsher sprake van exploitatie
van steen- en pannebakkerijen. Door Peter-
sen en Zondervan wordt in het boek 'Oude
ambachten achter Rijn en IJssel' gezegd, dat
Zevenaar in 1538 al een Panoven bezat. In
het provinciaal verslag van Gelderland is in
1867 reeds sprake van twee, naast elkaar ge
legen steen- en panovens in Zevenaar; De
ovens bevonden zich op het huidige fa
brieksterrein. Volgens het gemeentearchief
wordt het bedrijf in 1919 verkocht aan Her-
manus Wiegering, die tevens de huidige zig
zagoven heeft laten bouwen.
In 1925 krijgt Wiegering daartoe de bouw
vergunning. De voormalige steen- en pan
ovens werden gesloopt, zodat in de nieuwe
oven zowel bakstenen als dakpannen werden
gebakken. Het totale fabriekscomplex be
staat dan uit een pannen- en steenbakkerij,
een pers/machinegebOuw, een droogschuur
en een aantal haaghutten (drooghekken). In.
het machinegebouw bevindt zich nog de ori
ginele Aberson - vormbakpers, waarbij de
energie wordt geleverd door twee elektro
motoren met een totaal vermogen van 45 pk.
Door het gehele complex liggen de rails be
stemd voor de steenwagentjes en het geheel
bevindt zich in goede staat.
OVAAL-ROND
Het ontwerp is een ovaal-ronde oven, waar
schijnlijk van de ovenbouwer Wentink uit
Utrecht. Wentink bouwde in 1911 de eerste
zig-zagoven in Albergen bij Almelo. Het ge
bouw is samengesteld uit twee onderdelen;
het onderste deel isde oven met schoor
steen, een massieve steenkolos waarin steen
kamers en rookkanaal zijn uitgespaard. Het
bovenste deel betreft een groot tentvormig
dak, dat met grote overkapping over de oven
is heengebouwd en in feite los staat van de
onderbouw.
De zig-zagoven is een variant op een ring-
oven. De ringoven is ontstaan uit de wens
om de brandstofkosten, die bij het stoken in
veldovens zeer hoog waren, te verminderen.
Al vrij snel na het invoeren van de ringoven
werden allerlei veranderingen ter verbete
ring aangebracht. Zo voerde de behoefte aan
grotere produktiecapaciteit naar een door
Bührer ontworpen oven, die een langwerpi
ge ovale vorm had. Het is dit soort ringovens
dat men thans in Nederland nog ziet. Het
principe van de ringoven bleef bij de zig
zagoven (ook wel meanderoven) onaange
tast. Het rondlopend ovenkanaal werd als
het ware in elkaar gedrukt, zodat er een
langer, maar smaller stookkanaal, al zig
zaggend, op het zelfde oppervlak ontstond.
Het gebouw heeft het uiterlijk van een ovaal
vormige tentconstructie. Aan de hand van
een recente schaaltekening kom ik tot de
volgende afmetingen: onderbouw 25 X
20 meter hoogte 3,5 meter; het overkra-
gende dak heeft een afmeting 30 X 25
meter; hoogte nok 11 meter; schoorsteen
32 meter. Deze schoorsteen loopt taps
naar boven toe. In de massieve stenen onder
bouw bevindt zich een 20-tal steenkamers,
voorzien van tongewelf.
De steenkamers staan loodrecht op de cen
traal gesitueerde schoorsteen en worden on
derling met een rookkanaal van 200 meter
lengte verbonden.
Alle steenkamers staan zig-zaggend met el
kaar via het rookkanaal in verbinding, van
daar de naam zig-zagoven. Als gevolg van
deze constructie kon het vuur zich van de
ene naar de andere kamer verplaatsen, waar
de stenen stonden opgesteld om gebakken te
worden. Het bakproces was daarmee een
continu proces.
Boven op de oven, onder het dak, vond de
voeding van het vuur plaats met kolen. Dit
gebeurde via uitgespaarde openingen in de
Enige jaren geleden is deze fraaie loopbrug naar de 'werkvloer' door vrijwilligers van Heemschut
gerestaureerd
