233
landse' neorenaissance, ook wel de 'stijl-
J600' of het 'Oud-Hollands' genoemd.
Gosschalk genoot zijn opleiding als inge
nieur-architect aan het Eidgenössisches Po-
lytechnikum in Zürich (tussen 1858 en 1862)
bij Gottfried Semper, de beroemdste neore-
naissance-architect van zijn tijd. Terug in
Nederland was hij de eerste die, in de twee
de helft van de zestiger jaren, een lans brak
voor de autochtone, schilderachtige archi
tectuur uit de 16de en vroege 17de eeuw.
(Tot zijn bewonderaars behoorde overigens
de architect A. W. Weissman, de latere pro
pagandist van het 'Oud Hollands' en oprich
ter van de Bond Heemschut).
VEEL VAN GOSSCHALK GESLOOPT
Helaas zijn enkele van zijn belangrijkste
bouwwerken verdwenen, zelfs in 1978 nog
het voormalige Nederlands-Israëlietisch
Ziekenhuis aan de Nieuwe Keizersgracht -
door E. Gugel als één van zijn meest subtiele
en geslaagde werken beschouwd - en een
jaar later de godsdienstschool van de vereni
ging 'Talmoed Tora' aan de Plantage Mid
denlaan, gesloopt voor de bouw van Aldo
van Eyck's Hubertushuis. In de dertiger ja
ren van deze eeuw sneuvelde het oudste ge
bouw van de stoombierbrouwerij 'De Hooi
berg' aan de Stadshouderskade. Dit gebouw
uit 1867, gebouwd in opdracht van G. A.
Heinekenkan beschouwd worden als Gos-
schalk's eerste belangrijke manifest voor de
stijl-1600. Het gebouw viel op door afwisse
lend kleur- en materiaalgebruik en door zijn
16de-eeuwse aspect met speklagen, trapge
vels, halfronde ontlastingsbogen en de ge-
bosseerde, renaissancistische ingangspartij.
Als Gosschalk de opdracht voor de gasfa
brieken aanvaardt heeft hij de nodige erva
ring opgedaan met fabrieksbouw. Zijn fa
brieken, waaronder diamantslijperijen, en
trepots e.d. kenmerken zich door hun inspi
ratie op de 16de en 17de eeuw en de nadruk
die is gelegd op een levendig silhouet. De
Westergasfabriek laat in vergelijking met de
Heinekenbrouwerij een veel vrijere en origi
nelere interpretatie van historische voorbeel
den zien. Net als de Heinekenbrouwerij
heeft het zuiveringshuis veel te danken aan
de 17de-eeuwse utiliteitsbouw. Gosschalk
heeft daarbij duidelijk gekeken naar de ef
fectvolle, ritmische groepering van de 17de-
eeuwse pakhuiscomplexen (onlangs in The
Architectural Review treffend omschreven
als 'The Play of Use'). De in die tijd veel
voorkomende groepering tuit-trapezium-
tuitgevel (smal-breed-smal) vinden we bij
het zuiveringshuis in gewijzigde vorm terug
in de combinatie van de brede schoudergevel
met de smallere en lagere tuitgevels.
NEORENAISSANCE
Gosschalk's vrije interpretatie van de Hol
landse vroegrenaissance komt in deze fa
briekshallen zonder twijfel het opvallendst
tot uitdrukking. Zijn architectuur weet te
ontkomen aan het vaak wat statische en dor
re stijlkopiïsme dat het werk van veel neore-
naissancisten kenmerkt. Als de neorenais
sance in Nederland definitief is doorgebro
ken en de ongekend felle strijd met de neo
gotiek grotendeels in haar voordeel is be
slecht, gaat Gosschalk experimenteren met
gedurfde combinaties van vroeg-renaissan-
cistische en allerlei laatgotische en 18de-
eeuwse stijlmotieven. Een goed voorbeeld
daarvan is het bekende restaurant annex bo
dega 'Die Port van Cleve' aan de Nieuwe-
zijds Voorburgwal (1886-'88).
De villa van de hoofdingenieur van de gasfa
briek, J. Pazzani, is wat het exterieur aan
gaat gaaf bewaard. Het is een klassieke Gos-
schalk-villa, met rechts (gezien vanaf het fa
brieksterrein) een avantcorps als een stads-
woonhuis met renaissancegevel. De inge
nieursvilla van de Oostergasfabriek is verlo
ren gegaan. Het huis aan de Haarlemmerweg
is daarmee de enige villa van Gosschalk die
Amsterdam rijk is. In dit verband is het ver
meldenswaard dat de onder-afdeling Monu
mentenzorg van de gemeente Zwolle on
langs een volledig gaaf bewaarde Gos-
schalk-villa voor plaatsing op de monumen
tenlijst heeft voorgedragen (als onderdeel
van een complete singelbebouwing). Daar
entegen verkeert een villa aan de Trompen-
bergerweg in Hilversum in een alarmerende
staat van verval.
HERBESTEMMING
Van belang is natuurlijk wat er met de ge
bouwen in de toekomst gaat gebeuren. Wat
wordt hun bestemming? In het verleden zijn
door de buurt voorstellen gedaan in de rich
ting van woongroepen en buurtactiviteiten.
Zoiets stemt niet direct hoopvol. Het is eer
der te hopen dat er bestemmingen gevonden
worden die werkelijk toekomst hebben, en
dat ook de buurtcomités bijtijds inzien dat
men hier de gelegenheid heeft om, mede
door de aantrekkingskracht van de gebou
wen, een bijzonder park te maken dat Am
sterdammers uit de hele stad aantrekt.
Op de definitieve plannen van de afdeling
Groenvoorzieningen en de projectgroep zal
nog wel twee jaar gewacht moeten worden.
Voorlopig houdt men het er op dat tegen die
tijd het GEB het terrein ontruimd zal heb
ben. Het staat wel min of meer vast dat het
kantoorgebouw een horecafunctie zal krij
gen. Aan weerszijden, dus aan de kant van
het oude en het nieuwe park, komen dan
ruime, sierlijk bestrate terrassen te liggen.
Er bestaan ook plannen om in het midden
van het gebouw een onderdoorgang te ma
ken. Dat lijkt een aanmerkelijk minder goed
idee. Daarvoor zal ook eerst toestemming
van Monumentenzorg nodig zijn, want men
kan niet zomaar een poort dwars door een
monument heen slaan. En als er dan toch een
onderdoorgang moet komen, dan ligt het
veel meer voor de hand om die in één van
beide (of beide) zij-risalieten te maken, want
daar zijn de brede, poortvormige toegangen
tot de werkplaatsen en kantoren al aanwezig.
Een doorgang in het midden, op de plaats
waar nu een uitgebouwde erker staat, zou bij
dit gaaf bewaarde gebouw de verhoudingen
tussen voorsprongen, lisenen en muurvlak
ken en de subtiele vensterritmeringen voor
goed bederven. Bovendien pleit de bestem
ming tot café of restaurant eerder voor be
houd van een uitbouw dan voor de sloop
ervan.
ZUIVERINGSHUIS: EXPOSITIERUIMTE
Wat betreft de bestemming van het zuive
ringshuis wordt er volgens hoofdtuinarchi
tect ir. Mos gedacht aan expositieruimten.
Villa van de hoofdingenieur van het GEB, gezien vanuit het Noordwesten
