119
Als gevolg van schade door luchtverontreiniging staat de St. Jan in Den Bosch regelmatig in de steigers
voor noodzakelijke restauraties.
ST. JAN
Dit proces van inwerking door zure regen,
dat de zandsteen oplost is ook tastbaar aan
de kathedrale basiliek van St. Jan in 's Her
togenbosch.
Vele duizenden guldens kost de vervanging
van belangrijke onderdelen, zodat deze ka
thedraal constant in de steigers moet blijven
staan, voor het herstel van de ergste schade.
Omstreeks 1910 heeft men in plaats van de
miserabele 'Udelfanger' zandsteen, de uit
Frankrijk afkomstige kalksteen 'St. Joire'
toegepast. Nog in 1956, toen restauratie
architect H.E. Teering (what's in a name)
de toestand had geïnspecteerd, was de laat
ste steensoort nog in een prima staat. Dat is
nu radicaal anders! Twee jaar geleden heb
ik zelf kunnen vaststellen, dat de toppunten
der Griekse tempelbouw op de Acropolis in
Athene uit de zesde eeuw (bekend uit de
kunstgeschiedenis) langzamerhand oplossen
door zure regen. Er wordt dan ook druk
gerestaureerd, en de originele beelden van
de Karyatidenhal zijn daarom ook door ko
pieën vervangen. Het rommelige industrie
terrein bij Athene braakt gele chemische
walm de lucht in: zo bederven de Grieken
hun eigen culturele erfenis
Vooral kalksteen, kalk- of magnesiumhou-
dende zandsteen of marmer (wat fijn dat de
Mozes van Michelangelo binnen in een Ro
meinse kerk staat!) zijn erg gevoelig voor
zure neerslag. De prachtigste en vaak unie
ke plastieken, omamentale beeldhouwwer
ken, luchtbogen, pinakels en kruisbloemen
verworden tot vormloze, afgekalfde stukken
steen. Tot overmaat van ramp wordt ook de
roestvorming bij metalen onderdelen van
gebouwen door zure regen versneld. Vaak
worden in natuurstenen constructies meta
len verankeringen toegepast.
Naar schatting wordt in ons land per jaar
voor ongeveer 30 miljioen gulden zure re-
genschade aangericht aan het nationale mo-
numentenbezit (op de Rijks- en gemeentelij
ke lijsten). Natuurlijk is de totale schade aan
gebouwen, materialen en cultuurgoederen
nog veel hoger.
Ook in het buitenland wordt het schilderen
van natuurstenen onderdelen van kerken en
burgerhuizen (Limburg an der Lahn, Dom)
steeds meer toegepast. Vanouds kennen we
het schilderen van zandsteen ook bij burger
huizen in Amsterdam en in de Oostneder-
landse Hanzesteden (bijvoorbeeld Deven
ter), zeker sinds ongeveer 1550. Het is dan
ook een uitstekend idee, in afwachting van
betere beschermingsmiddelen tot een be
schuttende verflaag te besluiten, bij actuele
restauraties. Vaak kan daarbij een oudere
hisotrische toestand worden teruggeroepen.
ZURE REGEN WEEK
Op 20 april j.1. vond in Amsterdam in het
kader van de Internationale Zure Regen
Week een wandeling plaats langs bescha
digde gebouwen en monumenten. Tracy
Metz schreef in NRC: 'We hoeven niet ver
te zoeken, het eerste voorbeeld is het natio
nale monument op de Dam.' De gids: 'Het
monument is van travertijn gemaakt, een
steensoort waar veel kalk in zit. Het zuur
lost de kalk op, die met het regenwater naar
beneden spoelt.' Hij wijst op pegels, som
mige meerdere centimeters lang, die aan de
randen hangen. 'De gemeente haalt deze
stalactieten regelmatig weg. Wat je hier
ziet, is de kalk die in een paar weken tijd uit
de steen is getrokken.' De beelden op het
monument lijken gesmolten lollies. Terug
langs de Beurs van Berlage, die onlangs is
schoongemaakt en met een laagje kunststof
bespoten om het tegen verdere aantasting
door luchtverontreiniging te beschermen.
Aan de overkant van het Damrak zien we op
de gevel van het NMB-gebouw de sporen
die het zure regenwater in de steen heeft
geëtst. Bij de Oude Kerk zien we voorbeel
den van het verschijnsel van 'meelzakjes',
stenen die door luchtverontreiniging van sa
menstelling zijn veranderd, groter zijn ge
worden en nu uitpuilen. Het Trippenhuis op
de Kloveniersburgwal ziet er als pand nog
heel goed uit, maar de gevolgen van de zure
regen zijn te zien aan de paddestoelachtige
stenen paaltjes bij de ingang. Ze zijn pokda
lig geworden doordat de steen erodeert
rondom de stukjes fossiel, volgens de gids
stengels van oeroude waterlelies.' Tot zover
het NRC-Handelsblad.
Ing. O. van Asten, werkzaam bij Rijnmond
en ook nog technisch adviseur voor Zuid-
Holland van de Bond Heemschut verschafte
mij via een gesprek nog aanvullend materi
aal over zure regen - schade aan gebouwen.
In dat verband is vooral een recent TNO-
rapport zeer duidelijk (Staatsuitgeverij,
40,-: 'Aantasting van materialen door
luchtverontreiniging'). Pokdaligheid en ver
pulvering worden steeds sterker schering en
inslag. Van de niet lang geleden gerestau
reerde St. Laurenstoren te Rotterdam ko-
