Het Woord in
rolwerk gevat
9
OPMERKELIJKE MUURSCHILDERINGEN DAMWOUDE GERESTAUREERD
Na de hervorming was het gebeurd met de
muurschilderingen in kerken. Devotiestuk
ken en verbeeldingen van de oude dogmatiek
werden niet meer getolereerd en vernietigd
of op z'n best overgekalkt. Dat laatste heeft
ze soms behoed voor verwering, waardoor
we ze nu weer onder het kalk tevoorschijn
kunnen toveren. Want eigenlijk is ons kli
maat ongeschikt voor zulke kunst en staat de
schilderwijze, a secco, niet bepaald garant
voor een eeuwenlange levensduur. De pro
blemen die nu al rijzen bij recent 'ontkalkte'
en geconserveerde schilderingen geven dat al
aan.
Bij de restauratie van de dorpskerk van Dan
tumawoude (nu met Murmerwoude het flin
ke dorp Damwoude vormend) in het begin
van de jaren 1960 werden drie eigenaardige
muurschilderingen blootgelegd. Ze bleken
uit 1599 en dus van na de reformatie te
dateren en ze werden gerestaureerd. Twintig
jaar later bleken ze hollend achteruitgegaan
en er werd opnieuw een restauratieplan op
gesteld. Intussen had een van de kerkvoog
den, R. Veenstra, dankzij een flinke portie
doorzettingsvermogen en hulp van enige
schriftgeleerden de unieke muurschilderin
gen thuis kunnen brengen. Het restauratie
plan kon daardoor ook een reconstructieplan
worden.
Dankzij de boekdrukkunst kende de hervor
ming met bijbelteksten, brochures en pam
fletten een snelle verspreiding. Het Woord
kon met commentaren snel tot in de kleine
dorpen doordringen. Voor het noorden van
ons land was Oost-Friesland met Emden als
middelpunt het brandpunt van de hervor-
mingsgezinden. In 1561 werd er de eerste
Nederlandse vertaling van de Lutherbijbel
uitgegeven. De vroegste predikant die na de
hervorming (1580) in Dantumawoude de
nieuwe gemeente voorging was Thomas Jo-
hannes uit Jever. Hij moet de genoemde bij
bel vanuit Oost-Friesland meegenomen heb
ben, want hij liet er op de muur van de kerk
van die gemeente drie teksten (vermoedelijk
zijn dat er zelfs meer geweest) aanbrengen.
Geen devotiebeelden meer, maar teksten
voor de dienst van het Woord. Het ligt eigen
lijk zo voor de hand, dat het juist verbaast
dat er verder in Nederland nauwelijks op de
kerkmuren geschilderde teksten ter vervan
ging van de verbeeldingen werden aange
bracht. Pas later zijn er tien geboden -, ge
loofsbelijdenis - of andere tekstborden in de
protestantse kerken gehangen, maar dan als
roerende stukken: op paneel geschilderd en
van een lijst voorzien.
In Dantumawoude kwamen teksten van Ti-
motheüs, Jeremia en het apocriefe Jezus Si-
rach op de muren.
Na het aanbrengen van hechtingspunten van
de pleisterlaag en aanvulling van de ontbre
kende delen heeft de restaurateur André Ver-
heij uit Bathmen al het oude schilderwerk
gerespecteerd en met rust gelaten en de ont
brekende delen aangevuld. Dit kon dankzij
de schriftuurlijke reconstructie en studie van
het handschrift. Alle nieuwe, gereconstru
eerde stukken tekst zijn gearceerd aange
bracht. Het totaalbeeld is hersteld, maar oor
spronkelijk en nieuw werk zijn zo toch te
onderscheiden.
Die aanvullingen van ontbrekende delen is
ook bij de decoratieve setting toegepast. De
overdadig decoratieve randversieringen vor
men rolwerkcartouches, zoals die in allerlei
kunsten werden toegepast in de laatste tien
tallen jaren van de zes- en de eerste van de
zeventiende eeuw. Bij titels van kaarten en
boeken, bij gevelstenen, op meubilair, enz.,
overal werden de rolwerkcartouches gebruikt
als aandachtige lijstversiering van vooral
teksten. Ze gelden als kenmerkende decora
tieve motieven van het Vlaamse maniërisme.
Als een soort mengvorm van de klassieke
grotteske en de gotische drölerie werd deze
cartouche na voorstellen van Cornelis Bos en
Cornelis Floris pas echt gepopulariseerd
door de modellenboeken van Hans Vrede
man de Vries. In 1555 (vijf jaar na een ver
blijf van Vredeman in Kollum, dat is 10
kilometer van Dantumawoude verwijderd)
verschenen zijn eerste boeken met modellen
van rolwerkcartouches in Antwerpen.
Zowel de bijbelteksten als de cartouches
waar ze in gevat zijn konden dankzij de
drukpers snel verspreid worden. In de kerk
van Dreischor op Schouwen-Duiveland dra
gen de muren vergelijkbare geschilderde car
touches, maar daar bevatten ze grafschriften.
Na-reformatorische schilderingen zijn er nog
in een klein tiental kerken in Nederland te
vinden, geschilderde bijbelcitaten eveneens.
Maar de nu gerestaureerde schilderingen van
de kerk in Datumawoude zijn daaronder
unieke monumenten voor de geschiedenis
van de Heilige Schrift de kunst(nijverheid)
en de communicatie. Ze zijn met geen van de
andere, ook al zeldzame, na-reformatorische
schilderingen te vergelijken.
Peter Karstkarel
Het interieur van het kerkje van Dantumawoude met de merkwaardige schilderingen. Op de voorgrond
wordt de gedeeltelijk gereconstrueerde tekst van de derde schildering opgehouden. De stichter, Thomas
Johannis Jeverensis heeft de bijbelcitaten in 1599 laten aanbrengen. Foto Andringa, Leeuwarden.
