Beheer en behoud
van kerken
Jaargang 61, no. 7/8 - augustus 1984
Heemschut verschijnt 9x per jaar
Tijdschrift van de Bond Heemschut
opgericht in 1911
Beschermvrouwe:
H.M. Koningin Beatrix
In dit nummer o.a.:
Stichtingen Oude Kerken zijn
actieve beheerders.
Vereniging van Beheerders van
Monumentale Kerkgebouwen
verrichtte en verricht nuttig
onderzoek.
Negentiende eeuwse kerken
vogelvrij?
Het conserveren van monumentale
orgels.
De Waalse kerk, Haarlem, door
particulier initiatief hersteld.
Kerkbehoud in Duitsland (Hessen).
Foto omslag:
Kerktorens, sociale en cultuur-historische
merktekens in stad en land:- Zuiderkerktoren
in Amsterdam (bouwmeester Hendrick de
Keyser). Foto: R.D.M.Z. Zeist.
Redactie:
Drs. J. H. Bierenbroodspot-Rudolph
J. Roelfs Sr.
Redactiesecretaris:
Mevr. P. A. Hengeveld-Brand
Medewerkenden:
J. Th. Balk, Amsterdam
Drs. P. Karstkarel, Leeuwarden
D. van der Meulen, Assen
R. Lureman, Doetinchem
Drs. W. J. Pantus, Nijmegen
J. E. van der Wielen, 's-Gravenhage
Correspondentie voor de redactie aan:
Secretariaat Bond Heemschut,
Nieuwezijds Kolk 28,
1012 PV Amsterdam
tel.020-22 52 92
óf 020 - 23 09 94 (ledenadministratie)
postgiro 124326
Lidmaatschap 45,- per jaar
Reductie voor 65 en 30"
Correspondentie voor advertenties:
Bosch Keuning nv
Postbus 13740 AA Baarn
tel. 02154- 1 82 41
gironummer 4988
Vormgeving Druk
Bosch Keuning nv, Baarn
137
Kerken zijn waarschijnlijk de eerste gebou- onderwerp heeft tot het verlenen van een
wen waaraan gedacht wordt bij het begrip sloopvergunning voor 'jongere' beschermde
monument, terwijl ze maar 5% van ons gere- kerkgebouwen, toont aan hoe het cultuurhis-
gistreerde monumentenbestand uitmaken. torisch belang vaak weinig gewicht in de
Dat is niet zo verwonderlijk: de meeste ker- schaal legt. Daaruit valt de conclusie te trek
ken zijn als het ware architectonische merk- ken, dat het vinden van een nieuwe functie
tekens waaraan onmiddellijk een stad, dorp van de betreffende kerk door particulieren
of buurt te herkennen is. eigenlijk de enige manier is om thans het
Door de centrale rol die de godsdienst altijd gebouw te redden. Schiet de overheid niet
in het maatschappelijk leven heeft gespeeld, erg te kort door binnen zo'n kort tijdsbestek
zijn het de markantste, mooiste en meest zo veel exemplaren van dit belangwekkende
'geïnspireerde' bouwwerken die in de loop bestand op te geven? Voordat in 1798 (onder
der eeuwen in een grote variatie tot stand invloed van de Franse Revolutie) de kerkge-
kwamen. Neem alleen al de verscheidenheid nootschappen, die toen alle gelijkgesteld
aan middeleeuwse kerken: indrukwekkende werden, eigenaren van de door hen gebruikte
kathedralen zoals de Dom in Utrecht en de gebouwen werden, was de overheid in feite
St. Jan in Den Bosch, maar ook de kleine wel verantwoordelijk voor het voortbestaan
éénbeukige plattelandskerkjes - vaak nog daarvan. Is het moment niet langzamerhand
met duidelijk herkenbare romaanse onderde- gekomen om deze verantwoordelijkheid
len, zoals de toren, en de - veelal laatgoti- weer uit handen van de verschillende kerkge-
sche - kruisbasilieken in de oude steden. nootschappen te nemen, als deze sloop van
Bepaalde perioden leverden om verschillen- hun eigendommen voorstaan? Als de kerke-
de redenen hoogtepunten op: we noemen lijke gemeenschap de verantwoordelijkheid
slechts de renaissancekerken met hun ver- niet langer meer wil of kan dragen, komt die
fijnde torens die ontstonden in de steden die toch dé gemeenschap toe, zeker als deze
in de 17de eeuw sterk in bevolking toenamen gemeenschap het belang heeft onderkend en
en het grote aantal prachtige neogotische een gebouw heeft beschermd op grond van
kerken, dat gebouwd werd na het herstel van de monumentenwet. Overigens wil hiermee
de bisschoppelijke hiërarchie in 1853. niet gezegd zijn, dat Monumentenzorg niet
Nederland herbergt een staalkaart aan kerken bijzonder veel doet om binnen het - beperkte
in alle bouwstijlen die we hier gekend heb- - budget zo veel mogelijk kerken te redden,
ben, evenals we - en dat geldt voor vele -
kerken hebben die zelf een staalkaart zijn Als het probleem van behoud besproken
van eeuwen- en eeuwenlang bouwen. wordt, hoort daar ook de vraag bij of met een
Veranderingen in het geestelijk leven - zoals bepaalde restauratie-ingreep een kerkge-
na de Alteratie in 1578, toen de Hervormden bouw eigenlijk wel op de juiste wijze behou-
de middeleeuwse kerken in gebruik namen, den is. Indirect komt deze problematiek ter
het katholieke bevolkingsdeel naar schuil- sprake in het artikel over het conserveren van
kerken verbannend - leidden veelal niet tot monumentale orgels,
functieverlies, slechts tot veranderd gebruik. Gesteld moet worden, dat elke restauratie
Wat dat betreft doet zich sinds de zestiger zijn eigen problematiek heeft, zeker als het
jaren van deze eeuw een totaal andere ont- een gebouw betreft - zoals met de meeste
wikkeling voor: het door verschillènde oor- kerken het geval is - waarmee zo veel is
zaken optredend functieverlies van een gebeurd. In het algemeen valt de huidige
steeds groter wordend aantal kerken, ge- aanpak, die meer gericht is op het consolide-
volgd door sluiting en - jammer genoeg ook ren en repareren dan op het reconstrueren
- sloop. In dit nummer komt deze problema- van een bepaalde periode toe te juichen,
tiek uitvoerig ter sprake. Zo leverden de ver- (Graag Uw aandacht ook voor de boekbe-
schillende Stichtingen Oude Kerken een bij- spreking Kleur op historische gebouwen'
drage, waarin een beeld gegeven wordt van elders in dit blad.) In dit verband moet ook
oplossingen om kerken weer 'terug te geven het probleem genoemd worden van de grote
aan de gemeenschap'. De oudste stichtingen, ingreep die het geven van een nieuwe, ande
die in Groningen en Friesland, hebben in- re functie aan een kerkgebouw vaak met zich
middels een groot aantal kerken dat aan hun meebrengt. Juist bij kerken is het ruimtelijk
zorgen is toevertrouwd en al weer zo'n vijf- aspect van het interieur vaak één van de
tien jaar ervaring met het exploiteren daar- belangrijkste waarden van het monument en
van, waarmee andere kerkbeheerders hun juist dat wordt met het'redden', door er voor
voordeel kunnen doen. ander gebruik een inbouw in te realiseren,
De jonge Vereniging van Beheerders van wel eens ernstig aangetast.
Monumentale Kerkgebouwen leverde een Het zinvol behouden van ons enorm rijke
bijdrage waarin het belangwekkende onder- kerkenbestand is geen makkelijke maar wel
zoek naar deze specifieke beheersproble- een inspirerende opgave, waaraan de monu-
men, verricht in haar opdracht, wordt toege- mentenzorg in de komende periode veel aan
licht. Het in dit nummer gepubliceerde arti- dacht zal moeten besteden,
kei dat een aantal Koninklijke Besluiten tot J.B.-R.
