I
1
its&r.
30
WW
«WBtrtwjwrfestC
Carte du Camp d'Utrecht, commandé par Ie
général en chef Marmont, ca. 1804. In de
linkeronderhoek het slot Zeist en het zg.
Hernhutterscomplex.
ruimtegebrek zich als verdichtingen zullen
gaan voordoen met alle gevolgen voor de
nog goed zichtbare historische structuren.
In Zeist kunnen we de volgende ontwikke
lingsstadia met hun kenmerken onder
scheiden:
De op de overgang van de hogere zandgron
den en de lagere kleigronden gesitueerde
Dorpsstraat, die in de vroege middeleeuwen
vermoedelijk als laad- en loskade aan een
arm van de Kromme Rijn was gelegen en
waar rond een romaanse kerk het dorp Zeist
ontstond. In het verlengde van de Dorps
straat de huidige Driebergseweg en Utrecht-
seweg, oorspronkelijke aangelegd als kerk-
paden en later in de 19de eeuw verhard als
verbinding tussen Utrecht en Arnhem en
Prentbriefkaart van de le Dorpsstraat, 1905.
Nieuwbouw in een dergelijke, verticaal gelede,
straatwand dient zorgvuldig ingepast te worden.
Collectie Van de Poll-Stichting Zeist.
rSHÏaMBilli:
Het Hernhutterscomplex en het Slot van Zeist. In
een deel van het zg. Broederhuis (links) is
tegenwoordig de Rijksdienst voor de
Monumentenzorg gehuisvest. Litho door Th.
Bruggemann, ca. 1860, Collectie Van de Poll-
Stichting Zeist.
waarlangs zich een buitenplaatsstrook (De
Stichtse Lustwarande) ontwikkelde. Even
wijdig daaraan de noordelijker op de zand
grond gelegen oude heerweg van Utrecht
naar Keulen (Oude Arnhemseweg-Hoge-
weg-Arnhemse Boven weg). Haaks op deze
wegen een aantal als schapendreven gebruik
te paden (Sanatoriumlaan, Schaarweyde-
laan, Molenweg). In de 17de eeuw komt er
een geheel nieuwe structuur bij door de aan
leg van Het Slot met een ruim 5 kilometer
lange as haaks op de oude verbindingswegen
en die de Dorpsstraat met een zogenaamd
rondeel in tweeën snijdt. In het begin van de
20ste eeuw onstaat hier op deze kruising als
een soort brandpunt tussen de oude en nieu
we structuur het representatief centrum van
Zeist (raadhuis, hotels, postkantoor).
Ter weerszijden van de as (Slotlaan) een
aantal evenwijdig lopende bospaden t.b.v.
de productiebossen en die in het huidige we
genpatroon nog steeds herkenbaar zijn (Prof.
Lorentzlaan).
In de loop van de 18de eeuw vestigen de
Hernhutters zich met een fraai gebouwen
complex op de voorpleinen van Het Slot aan
beide zijden van de zichtlaan en brengen veel
handel en nijverheid in Zeist.
In de 19de eeuw worden er op de hogere
zandgronden langs de Utrechtseweg, Drie
bergseweg een reeks buitenplaatsen aange
legd die niet zozeer een nieuwe structuur
toevoegen alswel het karakter, het beeld van
Zeist gaan bepalen en haar verdere ontwik
keling. Een van de eerste buitenplaatsen die
wel een nieuwe structuur inbrengen is Beek
en Royen van de Utrechtse burgemeester
Verbeek. Deze aan het eind van de 2e Dorps
straat gelegen buitenplaats krijgt een lange
zichtas als diagonaal op Het Slot (Laan van
Beek en Royen - Woudenbergseweg). Het
bosgebied van Beek en Royen, doorsneden
door rechte paden met komvormige vijvers
('Laantje zonder Eind') wordt eind 19de
eeuw het recreatie-oord voor vele stedelin
gen: het Zeisterbos.
Ingeklemd tussen de grote terreinen van de
buitenplaatsen kon het dorp zich nauwelijks
ontwikkelen. Steegbebouwing trad op aan de
Voorheuvel. Door de aanleg in 1901 van de
spoorlijn Zeist-Utrecht en verbetering van de
andere verbindingen kon Zeist zich pas goed
gaan ontwikkelen. Het dorp breidde zich uit
met diverse arbeiders- en middenstandswij
ken volgens een vaak zeer karakteristieke
stedebouwkundige opzet. Grote terreinen
werden verkaveld in villawijken, die volgens
een landschapsstijl werden aangelegd. De
goedkopere braakliggende gronden werden
bestemd voor de arbeiders- en middenstands
wijken, de bosrijke terreinen van de buiten
plaatsen voor de villawijken.
Zo ontstond een sterke tegenstelling tussen
het rijke en het armere Zeist met de Slotlaan
(as van Het Slot) als scheiding, een beeld dat
nog steeds goed afleesbaar is.
Na de oorlog kwamen er in Zeist aan de rand
van de bebouwde kom een aantal flatwijken
bij, volgens de functionalistische principes
van functiescheiding en grootschaligheid.
Een extreem voorbeeld daarvan is de 500
meter lange Vollenhove-flat. Tenslotte werd
in de jaren 70 een laatste grote uitbreiding
van laagbouw met gedeeltelijke hoogbouw
in het kleigebied gerealiseerd (Zeist-West).
BOUWSTIJLEN EN BOUWTYPEN
Teneinde de belangrijkste kenmerken van de
in Zeist voorkomende bouwstijlen beter te
