Honderden
stenen paarden
136
WIE HET KLEINE NIET EERT... DOOR G. BOEREMA
Aan talrijke boerderijen in het noorden van Groningen komt een versiering voor, die het
stellig verdient nader onder de aandacht te worden gebracht. Het zijn in relief uitgevoerde
dierfiguren, die door de steenhouwer zijn aangebracht op sluitstenen in de gemetselde
korfboog boven de deuren.
Deze stenen vervullen een dubbele taak. Zij
helpen de draagkracht van de boog verster
ken en zij zijn een speels versieringselement
in de vlakke gevel. Veelal zijn ook de ramen
in de gevel boogvormig, zij het met een
rondboog, afgedekt. Gedurende welk tijd
perk de zandstenen sluitstenen precies zijn
toegepast is (nog) niet bekend. Wèl is zeker,
dat zij lange tijd zijn gebruikt voor het aan
brengen van initialen, jaartallen, dierfiguren
(en) (of) korenschoven.
STREEKGEWOONTE
Gevelstenen komen voor in allerlei vorm en
afmeting. Waarom verdienen deze bijzonde
re aandacht? Me dunkt omdat ze een eigen
streekgewoonte weerspiegelen en door hun
vorm tot een specifieke kleinkunst hebben
geleid. Naar de belijning van het metselwerk
zijn de boven- en onderkant van de sluitste
nen licht gebogen, de zijkanten zijn schuin
gezaagd ter aansluiting zijwaarts op het met
selwerk. Hierdoor ontstaat een inklemming
in de draagboog boven de deuropening.
Het voorvlak heeft een eigen, beperkte
vorm. De vulling hiervan met een dierfiguur
vraagt een eigen oplossing. Lang niet alle
hebben tot een kunstwerk geleid, maar er
zijn vele zeer verdienstelijke werkstukjes af
geleverd.
NOORD GRONINGEN
Waar komen ze voor? Met uitzondering van
een enkele 'emigrant' vinden we ze in Gro
ningen ten noorden van de weg Groningen-
Leeuwarden en ten noorden van het Dam-
sterdiep. In het Westerkwartier zijn ze vrij
schaars. In de weidegebieden, waar de deu
ren meer in rechthoekige houten kozijnen
zijn gevat, komen ze uiteraard ook minder
voor. In de akkerbouwstreek langs de hele
noordkust, waar de bedoelde bouwwijze
vrijwel algemeen was, zijn ze talrijk. Is er
meer over geschreven? Mij zijn slechts af
beeldingen bekend. Op een gekleurde plaat,
ontworpen door Johan Dijkstra, ter propage
ring van behoud van het Groninger Land
schap, komt een staldeur met een paardje
voor.
In het gedenkboek van de Noorder Afdeling
(landbouwver. met Usquert als vergader
plaats) uitgegeven bij het 100-jarig bestaan
in 1952 staan een paar foto's.
370 PAARDEN
Een verkenning met het fototoestel, onder
nomen in 1982, leverde opnamen op van
ongeveer 370 stenen met een paardefiguur.
Zij zitten (nog steeds) in de muren, maar
dikwijls niet meer op de oorspronkelijke
plek. We ontmoetten enkele losse stenen,
terwijl van een paar exemplaren wel een foto
bestaat maar niet bekend is of, dan wel waar,
de steen nog bestaat. Er zijn 56 vaste en
losse koeien vereeuwigd, 27 schapen, vier
vaste en vier losse varkens. Eén steen toonde
een ploeg, zoals die in het begin van de
vorige eeuw in gebruik was. Dezelfde ploeg
komt op grafstenen voor op de begraafplaats
van Pieterburen.
DATERING MOEILIJK
Wanneer en waar de beeldhouwwerkjes zijn
gemaakt is slechts zeer ten dele bekend. En
kele mede uitgehouwen jaartallen geven een
aanduiding voor de ouderdom. Stijl vergelij
king leert soms iets over de leeftijd. Wan
neer er een Groninger warmbloedpaard van
de dertiger jaren is weergegeven moet de
steen in die periode zijn bewerkt. Soms kan
ook de uitmonstering helpen.
In 1982 heeft de steenhouwerij Veenstra te
Uithuizermeeden twee reliëfs in marmer uit
gevoerd. Het zijn geen sluitstenen, maar de
uitvoering zowel als de bestelling stoelen op
het oude gebruik. In 1938 zijn bij een ver
nieuwing te Oldehove twee rechthoekige ste
nen geleverd door de steenhouwer Poel te
Den Andel. De voorstellingen zijn een
schaap en een korenschoof.
Rond de eeuwwisseling vallen een paar er
ven op, waar de vorm van de bouw naar oud
gebruik is gevolgd; de sluitstenen zijn aan-
wezig, maar de versiering ontbreekt. Het
gaat hier om Ranum; De Wieben te Pieterbu
ren; Groot Hoysum te Warffum. In de beide
laatste gevallen zijn oude stenen later her
plaatst. Van drie boerderijen, waarvan het
bouwjaar bekend is, terwijl ook de bouw
plaats voordien geen boerenerf was, zijn wel
de versierde stenen aanwezig, resp. bew
aard. Gezien het metselwerk en de 'passen
de' stenen mag worden aangenomen, dat het
beeldhouwwerk van het betreffende jaar is.
Het zijn de boerderijen:. Dwarsweg 28, Ui
thuizermeeden van 1877, Dijksterweg 44,
Kloosterburen van hetzelfde jaar en Usquer-
derweg 18Rottum van 1891Interessant is
de losse steen te Baflo, waar aan de achter-
Met foto's moge een en ander nog
iets duidelijker worden. De achterge
vel van de boerderij te Tinallinge,
Abbeweersterweg 2, (foto 1), is we
liswaar iets gewijzigd, maar toont al
le sluitstenen; er is geen dakgoot; de
hoekafwerking van de gevel is type
rend. De rechthoekige, in hout gevat
te luiken op de zolder boven de paar-
destal detoneren.
De staldeur aan de Dijksterweg 20,
Kloosterburen (foto 2) dateert ver
moedelijk van omstreeks 1800. Enig
is, dat in de roedeverdeling van het
raam erboven de godsdienstige over
tuiging van de eigenaar is uitgedrukt.
Dit paard noem ik springend.
Het staande paard (foto 3) lijkt mij
duidelijk van het Gambo-type te zijn.
Hij is zo fors, dat hij over de randen
is uitgedijd.
De koetsier met zijn onrustig, juist
van de stal gehaalde paard (foto 4)
siert een grafsteen op het kerkhof te
Maarhuizen. De steen, vroeger op
Dorre Ven, die als voorbeeld diende,
is nu spoorloos. Een tweede gelijk
soortig stuk is te zeer verweerd voor
reproductie, maar toont aan, dat de
kleding van de koetsier 18de-eeuws is.
Het paard met zadel en stijgbeugel
(foto 5) neemt een eigen plaats in
(cavalerie 19de-eeuw?).
Het grootst in aantal zijn paarden in
stap met teugel en schabrak, waarvan
hier een voorbeeld (foto 6).
Eén steen zonder beschildering (foto
7), waarbij het gedetailleerde werk
van de steenhouwer tot zijn recht
komt. Kunsthistorici leren ons dat se
dert de klassieke oudheid beelden
kleurrijk werden overdekt. Er is dus
niets nieuws onder de zon, maar een
ogenblik aandacht voor de goede zorg
van de beeldhouwer is zeker op zijn
plaats. Het toevoegsel van de huis
schilder heeft overigens veel stenen
voor verwering gespaard.
Stelt de ruiter te paard een pastoor
voor?
Aan de Dorpsweg te Garmerswolde
(foto 8) is dit sierlijk stuk te zien. Een
steen met dezelfde beelding is te vin
den te Westeremden.
