95
zou men wel een mal van zijn eigen paal
hebben laten maken!
AMSTERDAM
Amsterdam koestert vooral zijn ronde lan
taarnpaalmodel van 1883, die langs alle be
langrijke grachten van de stad staat. Op deze
paal was een zeer karakteristieke kap aange
bracht waarop de keizerskroon troonde.
Ook in Londen staat bovenop de lantaarn een
kroon ten teken, dat men zich in de hoofd
stad van het land bevindt. Helaas staan deze
kroonlantaarns in tegenstelling tot in Londen
in Amsterdam nergens meer.
Amsterdam heeft in de vorige eeuw verschil
lende modellen gietijzeren palen gekend81 en
!1). Het ronde lantaarnpaalmodel 1883 en het
model 1867 (de zgn. Haagse mast) die nog
volop in de oude stad te vinden zijn. Het
model lantaarnpaal 1883 was in vergelijking
met de modellen uit de andere steden bijzon
der, ómdat het laddersteuntje niet een onder
deel van de paal vormde, maar van de lan
taarn. Toen deze masten geschikt werden
gemaakt voor electrische verlichting werd er
niet zoals overal elders onder in de voet van
de paal een luikje aangebracht om daarin de
nodige apparatuur onder te brengen. Men
heeft het klaargespeeld dit in de kap weg te
werken. Op deze masten zijn op dit moment
overal nieuwe kunststof kappen aangebracht,
waarvan het model in 1966/67 in Amsterdam
ontworpen is. Op de nieuwe kap is geen
laddersteuntje geconstrueerd, zodat deze nu
op alle Amsterdamse palen van het model
1883 ontbreekt. Het dak van het nieuwe mo
del kap kent nog maar een kleine bolling met
daar bovenop een pluimpje. Het ontwerp be
valt blijkbaar zó goed, dat dit bijna overal in
het land, waar met oude lantaarnpalen wordt
gewerkt, te zien is. Bovendien is deze kap
niet duur (ca. 365,- excl BTW). Elke stad
en elke particulier kan ze bij een bedrijf in
Waalwijk bestellen.
Omdat er jaarlijks nog 20 a 30 palen van het
model 1883 ten gevolge van verkeersonge
lukken verloren gaan, komt ook voor Am
sterdam het moment dichtbij, palen bij te
gieten: ook daarvoor zal dan een nieuwe mal
gemaakt moeten worden.
UTRECHT
De Utrechtse mast is authentiek. Maar de
kap die er tegenwoordig opzit, is geheel ei
gentijds. Op het eind van de vijftiger jaren
schreef Utrecht een prijsvraag uit voor een
ontwerp voor een nieuwe lantaarn op de ou
de Utrechtse mast. De kunstschilder Pyke
Koch won met het ontwerp, dat onder het
motto Royal was ingezonden. Deze heeft
sindsdien de plaats ingenomen van de oor
spronkelijke kap. Vanaf dat moment ver
dwijnt ook het laddersteuntje van de paal.
Dit authentieke elèment van de paal pastte
waarschijnlijk minder goed bij de nieuw ont
worpen kap. Blijft de vraag waarom Utrecht
een nieuwe kap prefereerde boven de oude.
Uit kostenoogpunt was het niet nodig de ou
de te vervangen. Beide kappen ontlopen el
kaar niet veel in prijs. De Utrechtse mast
Utrechtse paal met Pyke Koch-lantaarn.
toto: Foto Dienst Gemeente Utrecht.
Utrechtse paal met Berlijnse kap in Gouda,
foto: W. Eggenkamp.
inclusief de Pyke Koch-kap kost nu ca.
3100,- excl. BTW. De Utrechtse paal met
de kap van Pijke Koch is na de Haagse paal
het meest in het land verspreid. Deze ver
spreiding heeft pas sinds het eind van de
vijftiger jaren plaatsgevonden. Zo versche
nen originele Utrechtse palen behalve bij de
St. Jan in Gouda, ook bij het slot Zeist en de
kerk van Tholen toen de restauraties van die
gebouwen gereed gekomen waren.
In het verzorgingsgebied van het Gemeen
schappelijk Energiebedrijf Gouda en Om
streken worden er geen originele Utrechtse
masten meer neergezet. Deze worden gego
ten van de nieuwe mal, die echter wat de
versieringen betreft enigszins afwijkt van de
originele mast.
In dit gebied wordt niet alleen het lantaarn
model van Pyke Koch op de Utrechtse mast
gezet, maar ook de Ritterlantaarn of de Ber
lijnse kap. In alle gevallen ontbreekt even
wel het laddersteuntje. Utrecht plaatst tegen
woordig in de iets minder historische belang
rijke gebieden de nieuw gegoten zgn. Haag
se Paal. Op de Mariaplaats staan bij de
kloosteringang echter zeer oude Haagse pa
len. Zij werden in 1971 in Den Haag gekocht
en naar Utrecht vervoerd.
DEN HAAG
Den Haag kent twee oude gietijzeren palen,
die zijn ontworpen voor gasverlichting en die
later zijn omgebouwd voor electrische ver
lichting. Het zijn het model, dat in 1867 al in
Amsterdam werd geplaats en het model
1913, dat alleen in Den Haag voorkomt. De
paal van 1913 is barokkig van vorm en sluit
nauwelijks meer aan bij de neostijlen. Het
G.E.B. van Den Haag koestert vooral de
zgn. Haagse paal, die in ieder geval vanaf
1876 overal in de stad werd geplaatst.
De stad voorziet deze paal met de echte oude
kap.12) De kap kost ongeveer 1400,- excl.
BTW en de mast slechts 750,- excl. BTW.
De mast is relatief zo goedkoop, omdat hij
eenvoudig van vorm is en vele steden en
dorpen hem afnemen. Elke gieterij die oude
lantaarnpalen giet, heeft dit model in zijn
collectie, zij het soms vreemdsoortig
genoemd.
Het model van 1913 dient minstens evenveel
belangstelling te krijgen. Het is specifieker
voor Den Haag en verdient dan ook veel
meer dan het model 1867 de naam Haagse
paal.
LEIDEN
Leiden heeft van zijn paal van 1880 op
nieuw een mal laten maken. Van de oor
spronkelijke vierkante kap bleek de mal nog
aanwezig. De kap is van koper en glas. Lei
den plaatst nu tesamen met Den Haag de
historische meest verantwoorde combinatie
van paal en kap.
De Leidse paal kost 1620,-, de kap
1400,- excl. BTW. Inclusief alle plaat
singskosten, apparatuur, aansluitingen,
BTW e.d. kost een geplaatste paal ongeveer
5.500,-. Van het eerste model Leidse
paal, die overal in de stad van 1848 tot
1880 heeft gestaan is enige dagen geleden
het vermoedelijk laatst overgebleven exem
plaar ontdekt. In Leiden leeft het idee om
één van de stadsparken in de binnenstad te
verlichten met tenminste één exemplaar van
elk model lantaarnpaal, die de stad gekend
heeft. Mocht dat idee ooit verwezenlijkt
worden, dan mag deze eerste Leidse paal
daar natuurlijk niet ontbreken.
ALKMAAR
Het model, dat Alkmaar bezit, is zeker de
moeite van het nagieten waard. Het is een
relatief oud model (1852) uit de overgangs
tijd tussen de zeer eenvoudige en de meer
versierde modellen. Hij werd gegoten door
de Ijzergieterij J.s Zimmer in Amsterdam.
Waarschijnlijk heeft Alkmaar geen ander
model gekend. Daar komt bij, dat de Alk-
maarse paal na de vierkante kap een zeskan-
tige heeft gekend. De combinatie van de
Alkmaarse paal en de zeskantige kap vormt
een wel heel fraai voorbeeld van de negen-
