107
De spreuk van zoëven op het raadhuis is dus
in ieder geval van toepassing. Want alhoe
wel de stadsbrand volgens de overlevering
slechts twee huizen spaarde, 'Oliphant en
Draecke', het bombardement een kwart van
de stad verwoestte en de kruitdamp de omge
ving van de Lievevrouwestraat teisterde,
blijkt bij een rondgang door de stad van nu
nog verrassend veel van de historische struc
tuur intact. Dat ligt met name aan het feit,
dat Bergen op Zoom in de Tweede Wereld
oorlog gespaard bleef en grootscheepse
bouwprojecten tot nu toe slechts aan de bui
tenkant van het oude stadscentrum plaats
vonden. En niet alleen het raadhuis verkeert
na restauratie in de dertiger jaren in een vol
maakte toestand, maar ook alle andere mo
numentale bouwwerken van vóór 1747, zo
als de Geertruidskerk, de Lievevrouwepoort
en niet op de laatste plaats het Markiezenhof,
staan in het stadsbeeld te pronken als onder
een glazen stolp. Vooral dat Markiezenhof,
een in Nederland zeldzaam voorbeeld van
een laat-middeleeuws stadspaleis, is een be
zoek meer dan waard en dan vooral vanwege
de overweldigende indruk, die de Christof-
felzaal maakt.
Het is nu op zijn minst merkwaardig te noe
men, dat al dezè monumenten de stormen
van de verwoestingen, zoals die in oude ge
schriften verhaald worden, overleefd hebben
- zij het met wat kleerscheuren, zoals de
Geertruidskerk -, terwijl er van de oude
woonhuizen niets meer over zou zijn.
Dat is gemakkelijk de overtuiging, die uit
gaande van de overlevering post gevat heeft
in zowat de gehele literatuur over het oude
Bergen op Zoom. Men ging er gemakshalve
vanuit, dat het Bergense woonhuisbestand in
de oude binnenstad van na het Franse bom
bardement en dus laat achttiende-eeuws,
maar voornamelijk negentiende-eeuws zou
zijn.
SYMBOLISCH
Het beeld, dat ik aan het begin van mijn
relaas voor u opriep van de Grote Markt, met
aan de ene zijde de zonbeschenen Geer
truidskerk en aan de andere zijde de scha-
duw-donkere kerk van de Heilige Maagd
Maria, is misschien wel symbolisch voor de
waardering van bouwkunst in Bergen op
Zoom.
Aan de ene kant bestaat er een grote aan
dacht voor de algemeen erkende gedenkstuk
ken van geschiedenis en kunst. Dat is te zien
aan grootscheepse restauratie-activiteiten,
bijvoorbeeld aan de Geertruidskerk, een
ruim opgezette, gotische stadskerk met twee
transepten, aangevangen door Mr. Everaart
Spoorwater uit Antwerpen en voortgezet
door de beroemde architectenfamilie Kelder
mans uit Mechelen. Onttakeld als zij was
door de verwoestingen van het rampzalige
bombardement in 1747 en onlangs nog door
de grote brand van 1972, wordt zij nu weer
met veel liefde en inspanning hersteld.
Daartegenover, in tweeërlei opzicht, staat de
vaak ten onrechte geminachte negentiende
eeuw, gepresenteerd door een kerkgebouw
in zogenaamde 'Waterstaats-stijl'. Deze
kerk, gewijd aan de H. Maagd Maria, werd
in de jaren 1827-1829 gebouwd. Nu, zo'n
honderdvijftig jaar later, staat ze er, weg
kwijnend aan een stil en heel smal pleintje,
dat afgesloten is door een hoog en krullerig
hekwerk, verwaarloosd bij. Hoewel het
kerkgebouw gelukkig nog voor zijn oor
spronkelijk doel gebruikt wordt, wacht het
een onzekere toekomst, want het is niet be
schermd. Toch is een doeltreffende bescher
ming uiterst noodzakelijk, want dit sobere,
maar zeer markante bouwwerk speelt een
belangrijke rol in het stadsbeeld. Dat wordt
niet alleen duidelijk aan de achterzijde, waar
het hoge, blinde koor stijl boven de Potter
straat oprijst, maar vooral ook aan de markt-
zijde. Daar immers vormt de bouwmassa van
het kerkschip een onmisbaar bestanddeel in
de tweepoligheid van de Markt.
Nu kan men het eigenlijk de gemiddelde
bezoeker van Bergen op Zoom niet kwalijk
nemen, dat hij niet veel interesse kan op
brengen voor die negentiende eeuw. Want
het straatbeeld oogt er, op enkele uitzonde
ringen na, tamelijk rommelig en verwaar
loosd. Vele straten tonen een haast onafzien
bare aaneenschakeling van witte wat groeze
lige gevels uit de tweede helft van de negen
tiende eeuw. Het is de tijd van gipspleister
en stucornamenten. 'Oninteressant' zal me
nigeen denken, maar een opknapbeurt zou
hier en daar wonderen kunnen doen. Verder
hebben recente werkzaamheden aangetoond
dat achter die pleisterlagen een vrijwel volle
dige veel oudere historische binnenstad
schuilt, met huizen, die in hun datering rei
ken van de late middeleeuwen tot aan het
grote bombardement van 1747.
Wie de ogenschijnlijk op elkaar gelijkende
negentiende-eeuwse gevels beter bekeken
had, zou dadelijk onregelmatigheden ontdekt
hebben: in de vensterverdeling, in het muur
werk, een bouwnaad of het niet corresponde
ren van kappen en gevels. Het zijn allemaal
aanwijzingen, dat het niet gaat om in de
vorige eeuw nieuw gebouwde panden, maar
om vaak vele eeuwen oudere, die voorzien
werden van een nieuwe of gemoderniseerde
voorgevel. Door de talrijke restauraties, die
de inmiddels elfjarige Stichting Stadherstel
Bergen op Zoom uitgevoerd heeft, is komen
vast te staan, dat het bombardement van
1747 en de ontploffing van 1831, ondanks de
kennelijk overdreven verhalen, slechts op
pervlakkige beschadigingen veroorzaakt
hebben, die vervolgens door het vereenvou
digen van gevels met een kroonlijst en een
veelal witte bepleistering aan het gezicht ont
rokken werden. Zo ontstond het huidige
stadsbeeld, dat overigens ook in zijn negen
tiende-eeuwse verschijningsvorm grote kwa
liteiten bezit.
Markiezenhof, laatgotisch stadspaleis van de in
1533 tot markies verheven heren van Bergen.
Onderverdieping uit Gobertangesteen, daarboven
baksteen met speklagen. Trapgevels, waaronder
één met pinakels. Gebouwd 1485-1532 door
Anthonis en Rombout Keldermans uit Mechelen.
De zware gesmede ijzeren tralies aan de voorgevel
zijn uit het begin van de zestiende eeuw.
Karakteristiek voor Bergen op Zoom, verbouwde
negentiende-eeuwse voorgevels voor inwendig veel
oudere panden. Rijkebuurtstraat.
