19de-eeuws classicisme
beschermens-
waardig?
II
98
De vraag 'Hoe klassiek is Amsterdam' wordt
tenslotte door de studenten in de catalogus
omgezet in de vraag 'Is Amsterdam klas
siek?' Hun conclusie is dat het antwoord
daarop zowel ja als nee kan luiden. 'Ver
staan we onder classicisme ook de italiaanse
theorieën over harmonie, proportie en sym
metrie, dan is Amsterdam eigenlijk niet klas
siek of classicistisch te noemen. Want bekij
ken we Amsterdam in haar totaliteit, dat
heeft de stad geen klassiek uiterlijk.
Verstaan we daarentegen onder classi
cisme slechts het gebruik en de toepassing
van klassieke vormen en elementen, hoe dan
ook toegepast, dan is Amsterdam zeer klas
siek te noemen. Immers, waar we ook om
ons heen kijken, klassieke elementen zijn
bijna overal te ontdekken.'
Wij sluiten ons graag bij deze conclusie aan
ook omdat er impliciet aan is, dat een andere
ingang tot het onderwerp andere resultaten
gegeven zou hebben. De vraagstelling die
ervan uitging dat Amsterdam klassiek was
heeft het onderzoek stellig beïnvloed, bijv.
alleen al in de definitie dat classicisme de
navolging van de elementen van de vormen
taal der klassieken is. Vitruvius merkt over
het gebruik van details, die samen het vor
mentaal vormen, het volgende op: 'Zo heeft
dus ieder en elk detail een plaats, een oor
sprong, een orde van zichzelf', hetgeen toch
wel duidt op het grotere verband waar de
versierende details een afgeleide van zijn.
Summerson stelt dat het altijd het doel van
classicistische architectuur is geweest op
aantoonbare wijze een harmonie van delen
en geheel te bereiken. Classicisme is ook te
formuleren als de bij uitstek rationele door
denking van de bouwopgave waarbij alle on
derdelen in vaste verhoudingen het geheel
bepalen en de uitdaging de eis tot harmonie
is.
Deze uitspraken ten aanzien van classicisme
hebben gemeen dat dit begrip als het ware
van binnenuit benaderd wordt en vanuit het
wezen van architectuur, nl. het scheppen van
ruimten (binnen- en buitenruimten).
Tentoonstelling en catalogus hebben het la
ten (leren) kennen en herkennen van de klas
sieke vormentaal tot doel en hoewel het on
derwerp classicisme zo, letterlijk, aan de op
pervlakte blijft is deze opzet van groot edu
catief belang. Het overgeven van de kennis'
der vormentaal heeft altijd als eerste stap een
belangrijk element bij het overgeven van de
traditie betekend. In de catalogus 'Hoe klas
siek is Amsterdam' wordt, zoals gezegd,
vooral de nadruk op het classicisme in 17de-
eeuws Amsterdam gelegd, een periode die in
belangrijke mate bijdraagt tot de roem van
het Amsterdamse historische stadsbeeld.
De 19de-eeuwse (neo)classicistische bouw
kunst ligt veel dichter bij ons en krijgt, onbe
grijpelijk gezien haar charme, nog lang niet
allerwege waardering, zodat behoud daarvan
nog geen vanzelfsprekendheid is. Hoe pro
blematisch effectieve bescherming van zo'n
19de-eeuwse, bij uitstek neo-classicistische,
buurt als de Plantage, - een wandeling bij de
tentoonstelling leidt door deze buurt -, is,
komt hierna aan de orde.
Elle de Wijs
WAAROM EN HOE EEN WIJK ALS
DE AMSTERDAMSE PLANTAGE TE BEHOUDEN IS
Voor het behoud van het ons vertrouwde
aspect van dorpen en steden is inzicht in de
kwaliteit en de kwantiteit van de bebouwing
uit de vorige eeuw van het grootste belang.
Het (neo)classicisme sluit aan bij de traditie
uit de vorige eeuwen en vertegenwoordigt er
de laatste bloeiperiode van. Het veelal waar
dige karakter, dat het sterkst bij de woonhui-
Deze architectuur, en dat geldt dan wel het
sterkst voor architectuur uit de tweede helft
van de 19de eeuw, is nog vrijwel onbe
schermd. Hoewel het in de bedoeling ligt dat
ook het waardevolle hiervan in de naaste
toekomst beschermd zal worden zijn de
voorbereidende werkzaamheden nog slechts
in een beginfase. Een inventarisatie op rijks
niveau komt in enkele proefgebieden op
gang. Wel is in een aantal gemeenten een
aanzet óf concretisering van een monumen
tenbeleid begonnen dat zich dan bij voorkeur
op dit terrein richt. Frequent worden echter
de vele niet beschermde 19de-eeuwse monu
menten bedreigd, omdat immers pas recent
de waardering voor de I9de-eeuwse bouw
kunst - met zijn vele neo-stijlen en vormen
en eclecticisme - kwam.
De wetmatigheid dat er enkele generaties
voorbij moeten gaan voor een architectuur
stijl weer gewaardeerd wordt, wordt ten aan
zien van de 19de eeuw versterkt door het feit
dat de breuk tussen de negentiende eeuwers
en 'de modernen' zeer scherp was. Om een
aantal redenen zal mogelijk het eerst en het
sterkst de (neo-)classicistische bouwkunst
van die eeuw gerehabiliteerd worden. Im
mers deze bouwkunst ligt in tijd verder van
ons af dan de meer overladen, aan vroegere
bouwstijlen ontleende, vormen van rond de
eeuwwisseling waar 'de modernen' zich juist
vanwege dat aspect, sterk tegen hebben
verzet.
Neo-classicistische woonhuizen in de Plantage,
Westermanpark.
Voor de opzet vain de gevels is gebruik gemaakt
van klassieke elementen als basement en
kroonlijst. Een classicistische indruk wordt
bereikt door, naast de toepassing van de kleur
wit, een hele huizenrij in één gevelcompositie te
ordenen. Een horizontaal gesloten karakter wordt
hierdoor verkregen.
Foto's: H. van Gooi, Amsterdam.
zen tot uiting komt, spreekt met zijn burger
lijke deftigheid, nu velen aan. Opvallend, en
verheugend is het dat juist dit soort bebou
wing zich nu in de liefdevolle aandacht van
jongeren en buurtactiegroepen mag verheu
gen en dat vele initiatieven op dit gebied
waaronder de actie voor St. Jacob in de Plan
tage die in het begin 'hopeloos' leken uitein
delijk met succes bekroond werden.
DE PLANTAGE
Deze Amsterdamse wijk ligt nog binnen de
17de-eeuwse begrenzing en dicht bij het cen
trum. Iets van het vroegere parkachtige ka
rakter van dit stadsdeel is bij het bebou
wingsproces in de 19de eeuw bewaard geble
ven. Bestaande instellingen zoals St. Jacob,
een bejaardentehuis, en Artis blijven gezien
hun gunstige ligging hier gehuisvest, maar
maken veelal gebruik van qua uitrusting ver
ouderde gebouwen. Dit spanningsveld kwam
vorig jaar verscherpt naar buiten toen er een
nieuwbouwplan voor genoemd tehuis, in op-
