Het romaanse kyrië in Utrecht's
kerkenkruis
Ui
1111!
Een reusachtig restauratieproces voltrekt
zich de laatste jaren in het grootste open
luchtmuseum van kerken van ons land, in
Utrecht. Telkens weer wanneer een kerk
klaar is en open gaat, wordt een tipje op
gelicht van de sluier, die over heel dat res-
tauratiegebeuren hangt. Want grote
sluiers van plastic beschermen de werkers
op de steigers tegen weer en wind. Zulke
sluiers bedekken nu nog een deel van de
Dom en van de Buurkerk. Van de Jans-
kerk zijn ze grotendeels al weggenomen,
want die kerk komt dit jaar nog klaar.
Ontsluierd
Helemaal ontsluiert zich Utrechts kerke
lijk bouwbezit deze zomer in het Rijks
museum voor de geschiedenis van het
christendom in Nederland, "Het Catha-
rijneconvent" (te Utrecht) in een tentoon
stelling die nog tot 17 augustus, behalve
's maandags te zien is) van de middel
eeuwse kerken van de stad. Van al die
kerken, die nog in dienst zijn (en dat zijn
er 9 plus een kloosterkapel) worden op
enkele na, bijzonder fijnzinnige maquet
tes getoond in een schaal van 1 op 200. Na
eindeloos veel studies in bibliotheken en
archieven, opmetingen van oude teke
ningen en het analyseren van schilderijen
en prenten reconstrueerden de makers, B.
M. J. Engelbregt en J. B. A. Terlingen,
de kerken zoals ze geweest zijn en zoals
ze er zoveel mogelijk weer uit zullen zien
of al uitzien na de restauraties. Zo goed
mogelijk, zeg dat wel. Drie oude romaan
se kerken, de St Salvator naast de Dom en
de kapittelkerken van Maria en Paulus
zijn op een enkel bouwfragment na uit het
Utrechtse stadsbeeld verdwenen. In voor
bije tijden werden ze met de grond gelijk
gemaakt en daarmee passé defini. Niette
min, de maquetteurs hebben ze wel
"herbouwd". De expositie vertoont ook
schilderijen en "souvenirs" in metaal,
glas, hout en textiel, kortom allerlei huis
raad uit die oude kerken, zodat men een
beeld krijgt hoe het leven zich in die ruim
ten afspeelde.
De kern
Kern van de tentoonstelling en ook van de
restauratiewerken is het beroemde ker
kenkruis van Bisschop Bernold, dat in de
loop van de jaren duizend ontstond. Het
is uniek in Europa. Ook elders, o.a. in het
met Utrecht nogal nauw verbonden West-
faalse Paderborn, is het eveneens gepro
beerd, maar nooit voltooid. In Utrecht
wel. Het hart van Bernolds kruisplan
vormde de toen nog romaanse Dom, die
er al stond. Aan de top, het hoofdeinde
van het kruis bouwde hij de Petruskerk.
Op de dwarsbalk enerzijds de Johannes-
kerk en anderzijds de Pauluskerk. Zijn
opvolger Koenraad bouwde het voeteind,
de Mariakerk. De laatste restanten van die
kerk zijn in de vorige eeuw afgebroken;
alleen de gerestaureerde kruisgang ervan
bestaat nog, en - niet te vergeten - zij leeft
voort in de werken van de architectuur
schilder Peter Saenredam. Ook de
Pauluskerk, een abdij en niet zoals de
andere alleen maar een kapittelkerk, ver-
Maquette van het Utrechts kerkenkruis
De Dom vormt het hart. Links daarvan
aan het hoofdeind van de langsbalk de
St Pieterskerk. Aan het voeteneind
(rechts) de verdwenen Mariakerk. Op de
dwarsbalk vooraan de Janskerk, die in
restauratie is en, nog juist zichtbaar
achter de eveneens in restauratie zijnde
Dom, de verdwenen Pauluskerk.
Het zuiverste voorbeeld van het romaans
opgezette kerkenkruis is de zuilen
basiliek van St Pieter, het troetelkind
van de planoloog van het kruis, bisschop
Bernold, wiens sarcophaag in de krypt
van de kerk staat.
Foto Catharijneconvent)
dween op Utrechts plattegrond uit het ker-
kenhuis. Er is nog een transeptwand van
de te zien in de achtergevel van het ge
rechtshof. Wat ook niet hersteld wordt is
uiteraard het middenschip van de Dom,
dat in 1674 bij een vreselijke cycloon in
stortte, een ramp waarbij ook de
dubbeltorens van de Petrus- en de Johan-
neskerk sneuvelden. Deze bouwkunst is
en blijft weg ook na de restauraties, maar
de maquettes reconstrueren, dat wel.
Niettemin drie van de vijf kerken zijn er
nog. De naderhand gotisch herbouwde
Dom, die in restauratie is en z'n geweldi
ge reeds herstelde toren. Dan de Pieters
kerk, die een jaar of tien geleden uit de
steigers kwam en dat zal dit jaar het geval
zijn met de Janskerk, om nu maar de te
genwoordig gangbare namen te gebrui
ken.
Utrechtse groep
Wat nu te zeggen van Bernolds kerken,
die wel de "Utrechtse groep" in de
romaanse kerken van ons land genoemd
wordt? Het zuiverst beleeft men Bernolds
bouwtrant in de sublieme eenvoud en de
zuiverheid van de ruimtewerking in de
herstelde Pieterskerk met z'n zeldzame
rode zandstenen kolommen. In de krypt
van die kerk, een werkelijk verrukkelijke
romaanse ruimte, staat ook de sarcophaag
van bouwheer Bernold, want de Petrus,
was z'n lievelingskerk en daar wilde hij
begraven worden. Ook in de Janskerk, zal
men veel romaanse schoonheid beleven,
als die straks weer open gaat. Wel speelt
100
