vereine, kleine staat gebleven. Wetten van
de Staten van Holland, van Gelderland en
van de Staten-Generaal hadden er geen
wetskracht. Daardoor ontwikkelde Culem-
borg zich in de 14e eeuw tot een vrijplaats
voor in de Statenbond vervolgden en kreeg
de bevolking een zeer gemengd karakter.
Aan de status van vrijstad kwam in 1772 een
einde; voor 800.000 florijnen werd het ge
bied door de laatste Heer van Culemborg
verkocht aan de Staten van het Kwartier van
Nijmegen. De ligging aan de rivier bepaalde
de wijze, waarop de poorters in hun levens
onderhoud voorzagen: handel, visserij en
watertransport. Maar in de driedeling,
waaruit de oude stad bestaat, was ook plaats
voor boeren. Tot op de dag van vandaag zijn
er nog verscheidene boerderijen binnen de
muren en wallenHet beleid is er op gericht
ook de laatste boerderijen nog uit de binnen
stad te laten verdwijnen.
Het eerste kasteel lag ten westen van de
buurtschap Lanksmeer (Lanxmeer), bij een
groot wiel of „kuil". Algemeen wordt aan
genomen, dat Culemborg hieraan haar
naam heeft de danken. Omstreeks de helft
van de 14e eeuw werd de burcht gesloopt en
ten oosten van het stadje, tussen de oude en
nieuwe Lekdijk verrees een nieuw kasteel
en vrijwel tegelijkertijd werden verdedi
gingswerken aangelegd. Het kasteel werd in
het beruchte jaar 1672 verwoest.
In de loop der tijden heeft Culemborg haar
verdedigingswerken nooit aangepast aan de
ontwikkelingen op het stuk van vesting
bouw. Zo verloor Culemborg haar militaire
betekenis en dit feit heeft in niet geringe
mate bijgedragen tot het verval en tenslotte
het verdwijnen van een groot deel van wat
lijk niet vreemd, mede, zoals al eerder op
gemerkt, de ligging aan de Lek.
Van de industriële ontwikkeling in de 19e
eeuw kreeg ook Culemborg een vleugje
mee. Textiel, tabak en stenen waren de
voornaamste produkten. Maar de bloeitijd
hiervan is alweer voorbij. Daarvan getuigen
bijv. de trieste resten van een grote steen
oven. In deze eeuw kwam de meubelindus
trie tot sterke ontwikkeling, maar daarvan
zijn thans nog slechts enkele grote en enige
tientallen kleine overgebleven.
Met de economische ontwikkeling hield de
bevolkingsgroei min of meer gelijke tred.
Telde Culemborg omstreeks 1800 zo'n
3900 inwoners, kort na de Tweede Wereld
oorlog waren het er 11.500 en thans ca.
17.000. Tot de economische groei heeft in
niet belangrijke mate de aanleg van de
spoorweg Utrecht-Den Bosch bijgedragen.
2
f
1. Plattegrond van Hendrik Verstraelen De spoorbrug, een fijnkantig lint over de ri-
1621; in het midden de oude kern; boven vier, bepaalt mede het silhouet van het oude
en links latere uitbreidingen Culemborg. Maar er zijn plannen voor een
Foto: Rijksmuseum, Amsterdam nieuwe spoorbrug en dan zal de oude wor
den gesloopt.
2 De Markt met op de achtergrond het
stadhuis Beschermd stadsgebied
De drie „delen" van Culemborg: oude stad,
Havendijk en Nieuwstad vallen sinds kort
eens deel uitmaakte van het verdedigings- onder het beschermende aft. 20 van de Mo-
stelsel. Des te groter werd de betekenis van numentenwet. In de toelichting op de be-
het stadje aan de rivier als stapel-, handels- slissing Culemborg tot beschermd stadsge-
en marktplaats. De gunstige ligging in de zicht te verklaren, wordt nog een vierde
noord-zuidverbinding was daaraan natuur- element genoemd, nl. het terrein van het -
130