De Portugese synagoge
te 's-Gravenhage:
Restauratie na jarenlange leegstand
Niet ten onrechte is kortgeleden met
enige ophef het feit in de publiciteit
gebracht, dat de Portugese synagoge
aan de Princessegracht te 's-Graven
hage, na jarenlang ongebruikt te heb
ben gestaan, weer voor de ere-dienst
zal worden hersteld. Merkwaardig is
dit feit om meer dan één reden. In de
eerste plaats betreft het hier een mo
nument van grote waarde, dat weer tot
leven zal komen. In de tweede plaats
een merkwaardig feit, omdat de uit
moording van het overgrote deel van
de Joodse gemeenschap in Nederland
door de Duitse bezetter tijdens de
Tweede Wereldoorlog, een groot aan
tal synagoges overbodig heeft ge
maakt. Dit laatste was ook het geval
met de Portugese synagoge in Den
Haag, waar vóór 1940 de Portugees
Israëlietische Gemeente verscheidene
honderden leden telde, een aantal, dat
na de bevrijding in 1945 bleek te zijn
gedecimeerd tot ca. tien. Het moet de
overgebleven Haagse Portugese Jo
den moeilijk zijn gevallen afstand te
doen van hun fraaie, uit het begin van
de 18e eeuw stammende synagoge.
Het gebouw werd verkocht aan de
vastgoederen-exploitant Zwolsman, die
er evenwel niet in slaagde er een nieu
we bestemming aan te geven. Hoeveel
kritiek er ook - vooral de laatste jaren
- op de heer Zwolsman terecht of ten
onrechte is uitgeoefend, men kan hem
nauwelijks verantwoordelijk stellen
voor de lange leegstand van de Portu
gese synagoge, omdat oude bepalin
gen hem beletten er een „wereldse"
bestemming aan te geven. De synago
ge is danig in verval geraakt; gelukkig
echter niet zo ernstig als de huizen, die
er voor staan.
Totale restauratie
Sinds kort is het complex in het bezit
gekomen van de Liberaal Joodse Ge
meente te 's-Gravenhage, die er in het
verleden bij bijzondere gelegenheden
al gebruik van mocht maken. Nu de
Liberaal Joodse. Gemeente het com
plex heeft kunnen aankopen met de
bedoeling er weer geregeld gods
dienstoefeningen te doen houden en
het verder tot cultureel centrum te
bestemmen, zal het gehele complex
worden gerestaureerd. Een merkwaar
dige gang van zaken in Nederland,
waar meer en meer kerkgebouwen
hun oorspronkelijke bestemming ver
liezen.
Herinnerend aan het feit, dat er in het
na-oorlogse verleden bij bijzondere
gelegenheden in de Portugese synago
ge in Den Haag weer Joodse plechtig
heden hebben plaats gehad, sprak drs.
J. J. F. W. van Agt van de Rijksdienst
voor de Monumentenzorg in 1969 in
een rede voor de radio de hoop uit, dat
daarmee een periode werd ingeluid
van regelmatiger Joodse bijeenkom
sten, „omdat elke andere bestemming
een aantasting zou kunnen betekenen
van dit uitzonderlijk gave interieur". De
hoop van drs. van Agt zal dus nu in
vervulling gaan en dat zal velen ver
heugen. In dezelfde radio-rede wees
drs. van Agt er op, dat van de synago
gen uit de 18e en 19e eeuw buiten de
grote steden er nog maar enkele, zoals
die van Leiden, Amersfoort, Maastricht,
Arnhem en Zwolle voor de Joodse
eredienst in gebruik zijn. Verscheidene
werden er veranderd in kerken, wat
bijna steëds betekende, dat historische
interieurs werden aangetast. Maar er
ger nog is het, aldus drs. van Agt, dat
vele synagogen zijn gedegradeerd tot
opslagplaats, werkplaats e.d. of zonder
meer aan verval zijn prijsgegeven. Een
navrant voorbeeld vormt een van de
oudste synagogen, een gebouw uit
1705, dat schuil gaat achter de huizen
van de Herenstraat in Middelburg. Nog
steeds staan de muren overeind, maar
het dak is verdwenen en volgroeide
bomen nemen er de plaats in van ko
lommen, terwijl de vloer is overwoe
kerd met een dichte klimop begroeiing.
Veel ging verloren
Niet meer dan een tiental synagogen is
er nog uit de 18e eeuw over. De
meeste daarvan hebben hun oorspron
kelijke functie verloren. Zo bijv. de
mooie synagoge in Enkhuizen, waar
van de Heilige Arke nu in het Joods
Historisch Museum te Amsterdam
staat. Of de merkwaardige huissynago
ge in Eijsden, een bovenvertrek, zo
klein dat de Tora- of wetsrollen er
moesten worden opgeborgen in een
arke, die de gedaante heeft van een
uitgebouwd muurkastje, als een soort
erker zonder ramen. Drs. van Agt her
innerde verder o.a. aan de synagoge in
Delft met een klassiek tempelfront, die
ook al lang niet meer voor het
oorspronkelijke doel wordt gebruikt.
Z.i. zou er meer naar een passende
bestemming voor de synagogen moe
ten worden gezocht, want al zijn deze
gebouwen niet altijd van uitzonderlijk
kunsthistorische belang, ze herinneren
ons aan een samenleving, die nu gro
tendeels tot het verleden behoort.
Het is mede om deze reden, dat we
aan de restauratie en het weder in
gebruik nemen van de Portugese syna
goge te 's-Gravenhage hier wat bijzon
dere aandacht besteden. Aan de
geschiedenis ervan hebben verschei
dene auteurs in de vorige eeuw, maar
ook later, uitvoerig aandacht besteed.
Jaarboek
De belangrijkste bijdrage tot de
geschiedenis van de Portugese Joden
Foto 1:
Detail van het interieur van de Portugese
Synagoge in Den Haag.
Foto: Haagsche Courant
31
