TWEE OUDE VESTINGSTUKKEN TE BERGEN OP ZOOM.
ver den vestingbouw in Nederland is weinig geschiedkundig geschreven, al vindt
men hier en daar goed gedocumenteerde tijdschriftartikelen en zelfs brokstukken
om te kunnen komen tot een overzichtelijk geheel. Op een eigenlijk militair-technische
Nederlandsche studie kan ik mij voor het onderstaande niet beroepen. Wel zijn er
eenige Fransche uitgaven uit de 18de eeuw, waarin de ontwikkeling der vestingen tot
einde 18de eeuw is na te gaan.
De versterkte legerplaats met palisadeering en gracht naast het middeleeuwsche
kasteel met ronde poort-toren en tinne vormden samen de twee bouworden, volgens
welke een plaats met een vesting-muur (of wal) werd omgeven. Moet ik zeggen dat
een cirkelvormige band gelegd om „de stad", waarbinnen ze zich kon uitbreiden, min
of meer, of paste rond de in cirkelvormige ringen rond de parochie-kerk gebouwde
stad de ring-vesting Hoe het is, de meeste vestingen waren ringvormig met op
afstand gebouwde torens, die daar waar de uitgangen zich bevonden, in meer sierlijken
stijl werden gebouwd. Van de vesting Bergen op Zoom bestaan mooie oude platen,
in verschillende oude geschied-boeken uit den reformatie-tijd. Daarnaast ook de bekende
teekening van JACOB VAN DEVENTER, door de firma NlJHOFF weer op nieuw in den
handel gebracht. Deze is wel de oudste, maar de hier geproduceerde plaat naar een
der vele HoOGERBERG-teekeningen wijkt daarvan toch niet veel af. Die kunnen we
dus wel tot grondslag nemen onzer beschouwingen. De centrale bouw binnen den
vestingmuur blijkt uit die teekening wel heel duidelijk. Tusschen 1300 en 1560 heeft
de stad vele groote stadsbranden gekend en het zal dus moeilijk zijn na te gaan of de
ringmuur den centralen bouw heeft omsloten of dat deze zich ontwikkeld heeft binnen
den eenmaal bevestigden muur. Ik hel tot het eerste over, omdat reeds vroeg in de
14de eeuw buiten den vestingmuur de ligging van huizen en gestichten kan worden
aangetoond uit de archiefstukken.
De plaat laat duidelijk de bouworde der oude vesting zien. Deze is van het einde
der 13de of begin 14de eeuw. Het land van Strijen ten Zuiden begrensd door het
land van Rijen (Antwerpen) was na de verschillende botsingen tusschen de hertogen
van Brabant en de graven van Holland verdeeld in een Noordelijk gedeelte aan
Holland gekomen (Lage Zwaluwe—Zevenbergen—Waalwijk) en een Zuidelijk deel
gebleven aan de hertogen van Brabant onder den naam van het land van Breda. Dat
bleef evenmin lang aaneen; de laatste afstammeling der „heeren van Breda" was
ELISABETH, die in 1281 stierf. De streek werd verdeeld in Breda en Bergen op Zoom,
in 1287, en in 1290 werden de grenzen vastgesteld. De heeren van Bergen waren
echte kleine vorsten (MOLL blz. 11). GERARD VAN WeSEMALE, de eerste heer was
een zoon van ARNOUD VAN WESEMALE, erf maarschalk van Brabant, bij diens tweede
echtgenoote BEATRIX VAN BREDA. In den slag van Woeringen stond zijn afdeeling
in het centrum van het Brabantsche leger; hoog wordt zijn dapperheid geroemd. Aan
meerdere oorkonden hangt zijn zegel naast dat van den hertog. Voor de laatste maal
vind ik hem vermeld 7 Mei '1307. (JUTEN blz. 4).
Heeft hij, de eerste heer, de vesting doen bouwen? Men is geneigd het aan te
nemen; allerlei boeken vermelden ook het jaar-;1303 zonder bronvermelding. Maar het
feit dat WESEMALE Bergen als zijn deel wenschte, dat hij eenige jaren vóór 1287
zich al „heer van Bergen op Zoom" liet betitelen, dat in 1212 de in het Bergsche
land liggende dorpen; Ossendrecht, Hildernisse, Borchvliet bekend waren, in 1246 te
B. o. Z. reeds een „gasthuis" bestond, Boldinus van Bergen in dat jaar al een
