zoo verbaasd keek, was de ijzeren kanselier Otto von
Bismarck.
De lijn 's Hertogenbosch—Zwaluwe kwam in 1890 ge
reed. De laatste in de rij is de spoorlijn Eindhoven-
Weert geweest, die eerst in 1913 voltooid werd.
Bijna overal bleef de spoorbaan enkele kilometers van
de dorpskom verwijderd. Dit was meer aan financieele
dan aan agrarische of aesthetische overwegingen toe te
schrijven: wat verder van de kom was de grond aan
merkelijk goedkooper dan nabij het dorp. Maar nau
welijks stond een stationnetje ergens in de hei, of het
dorp verplaatste zich in de richting van het stationnetje.
Niet de boeren, doch wel de handeldrijvende en nijvere
middenstanders gaven de voorkeur aan een woning, een
winkel, een werkplaats in de spoorlaan, de stations
straat of de stationslaan. Zoo werd, vooral in de jaren
1860 tot 1920 menige dorpsvorm deerlijk gewijzigd en
uit zijn evenwicht geslagen. Aan uitbreidingsplannen
dacht vóór 1900 nauwelijks een enkel dorpsbestuur;
eerst later, toen al veel geschonden was, kwam de ge
dachte daaraan op. Voor het behoud van het eigenlijke
dorpsschoon de rationeele en aesthetische bebouwing
van de kern met een evenwichtige verdeeling van de
peripherie kwam menig uitbreidingsplan te laat. De
gemakken van den nieuwen tijd verorberden hier en
daar de schoonheden van den ouden tijd.
De tramwegen, die het slechts zestig jaar zouden uit
houden van 1870 tot 1930 waren bescheidener dan
de spoorwegen. De ondernemers stelden zich tevreden
met het gebruik van de Rijkswegen en provinciale we
gen. Zoo drongen de trambanen door tot in alle dorps
kommen, die zij allerminst verfraaiden. De oude dili
gences en postkoetsen van de eerste helft der negen
tiende eeuw hadden een zekere romantiek in de dorpen
99
