Special
Van stoom naar stroom
Monumentenzorg en gemalen
Tussen stoom en stroom
Heemschut en gemalen
de geschiedenis en de technische ontwik
keling van de mechanische bemaling gron
dig vastgelegd. Ook adviseren deskundigen
van de NGS op verzoek waterschappen en
stichtingen over concrete vraagstukken rond
behoud en beheer. Inzet daarbij is niet het
behoud van elk waardevol gemaal, maar de
overdracht aan toekomstige generaties van
een representatieve selectie van gemalen,
die samen het beeld van de bemalingshis
torie vertellen.
Sinds kort uit de NGS jaarlijks haar waar
dering voor zorgvuldige omgang met waar
devolle gemalen door de eigenaar met de
toekenning van de 'Gemalenpluim', één voor
een waterschap en één voor een stichting
of vereniging. Alle activiteiten worden geco-
ordineerd door een bestuur, al het werk
wordt op vrijwillige basis verricht, net zoals
de museumgemalen door vrijwilligers wor
den gekoesterd. De vele activiteiten worden
financieel mogelijk gemaakt door ondersteu
ning vanuit waterschappen en sponsoren.
Zoals destijds de laatste stoomgemalen op
het nippertje konden worden gered, staan
nu de dieselgemalen in de schijnwerpers,
die worden bedreigd door elektrificatie.
Verscherpte milieueisen, beperkte moge
lijkheden tot automatisering, hoge bedie-
ningskosten en technische veroudering
leiden tot een toenemende 'ontdieseling'.
Nu zijn er nog een veertigtal cultuurhisto
risch belangrijke, operationele dieselgema
len. Zonder tegengas dreigt deze schakel
in de bemalingsgeschiedenis voorgoed te
verdwijnen. Daarom heeft de NGS de his
torische en technische ontwikkeling van de
dieselbemaling grondig gedocumenteerd in
de uitgave 'Tussen stoom en stroom'. Dit
kloeke boek is 10 november 2017 gepre
senteerd bij de viering van het 30-jarig jubi
leum van de NGS. De daarin opgenomen
inventarisatie van de overgebleven waarde
volle dieselgemalen is de basis voor over
leg met de waterschappen. De inzet daarbij
is om bij de onvermijdelijke modernisering
de beschreven cultuurhistorische waarden
zoveel mogelijk te respecteren.
Gemalen zijn monumenten van de ontwik
keling van de bemalingstechniek, maar vor
men ook een staalkaart van architectuur.
Alle opvolgende architectuurstromingen
zijn van gemalen af te lezen: eclectisch,
Amsterdamse School, modernisme tot
architectuurloze, puur functionele vormge
ving. Binnen de monumentenzorg vormen
gemalen inmiddels een erkende en breed
gewaardeerde categorie van industrieel erf-
Dieselmotoren hebben een belang
rijke rol gespeeld in de 20ste-eeuwse
bemalingsgeschiedenis, maar ver
dwijnen in rap tempo. De Neder
landse Gemalenstichting (NGS) heeft
daarom de historische en technische
ontwikkelingen van de verbrandings
motoren in gemalen grondig gedo
cumenteerd, met het accent op die
selmotoren. Het ruim 200 pagina's
tellende, gebonden boek met vele
honderden illustraties is verkrijgbaar
in de boekhandel en te bestellen bij
uitgeverij Verloren (www.verloren.nl;
www.gemalen.nl)
goed. Na de eerste beschermingsronde van
resterende stoomgemalen tot rijksmonu
ment in de jaren '70 zijn er later in het kader
van de projecten jongere bouwkunst (1850
1940) en wederopbouw (1940-1965) enige
tientallen diesel en elektrische gemalen
op de rijksmonumentenlijst geplaatst. Het
Woudagemaal bij Lemmer heeft zelfs de
status van UNESCO-Werelderfgoed verkre
gen. Daarnaast is een niet exact bekend
aantal gemalen aangewezen als gemeente
lijk monument.
De NGS is geen behoudsorganisatie, maar
richt zich op overleg met en advisering van
waterschappen en particuliere gemalen-
organisaties. Behoud en bescherming zijn
wel de hoofddoelstellingen van Heemschut
als landelijke erfgoedvereniging. Vandaar
dat diverse provinciale commissies zich de
afgelopen jaren bekommerd hebben om
bedreigde gemalen, die hun oorspronke
lijke functie verloren hebben. Inzet is daarbij
vooral behoud door herbestemming.
Een al wat ouder voorbeeld is het voorma
lige stoomgemaal Oosterschelde bij Poort
vliet op Tholen uit 1910. Nadat dit in 1932
buiten gebruik geraakte en de machines
werden verwijderd, volgde een lange peri-
Stoomgemaal De Tuut bij Appeltern (1918), behouden en gerestaureerd dankzij vrijwilligers
die ook bezoekers rondleiden.
december 2017 HEEMSCHUT 25
