Kerkenvisie
Bij nieuwe gebouwen zou
eigenlijk al rekening gehouden
moeten worden met toekom
stige, totaal andere functies
De Heilig Hartkerk in Bergen op Zoom.
Foto A. van der Kallen
De Kerkenvisie van Bergen op Zoom gaat
in op drie invalshoeken: Weten, Waar
deren en Gebruiken (de WWG formule).
Deze is opgesteld door kerkbestuurders
en gemeente na overleg met het bisdom,
de bevolking en de vrijwilligers die zich
dagelijks voor hun kerk inzetten.
Weten: Na een algemene beschouwing
over maatschappelijke context en ver
ankering binnen het collectief geheugen
wordt een omschrijving gegeven waarin
wordt ingegaan op de historie.
Waarderen: De architectonische ver
schijningsvorm, de status en ruimtelijke
inpassing bepalen het waarderen zowel
individueel als collectief.
Gebruiken: Het gebruiken gaat over de
technische staat, de structuur van het
gebouw, de maatschappelijke behoefte
in de wijk en de mogelijkheden van het
gebouw voor hergebruik.
Deze afwegingen en conclusies bepalen
of de kerk, verankerd in het collectieve
geheugen van de samenleving, geschikt is
voor alternatief gebruik of juist niet. Of
voor een vorm die daar tussen in ligt.
zicht op hergebruik - niet gericht op 'eeuwige'
waarden, maar op vasthouden aan structuren
die nieuwe ontwikkelingen mogelijk maken
- is culturele duurzaamheid een kernbegrip.
Een bestaand gebouw krijgt een verrassende,
nieuwe bestemming. Bij nieuwe gebouwen zou
eigenlijk al rekening gehouden moeten worden
met toekomstige, totaal andere functies.
Voorwaarts
In de naoorlogse periode maakte de Neder
landse kerkbouw een opmerkelijke bloei door.
Het gebruik van moderne materialen en indu
striële constructies raakte in opmars, hoewel
er ook een duidelijke traditionele stroming
zichtbaar bleef. Al vanaf de jaren 30 bestond
de discussie tussen de 'modernen' ook wel de
functionalisten genoemd en de 'traditionelen',
aanhangers van de Delftse School (volgelingen
van hoogleraar Granpré Molière).
De functionalisten gebruikten moderne mate
rialen en constructies. Door de toepassing van
skeletconstructies waren gevels niet langer
noodzakelijk de dragende structuren. Er werden
bijvoorbeeld gevels gemaakt met veel glas,
zodat binnen en buiten in elkaar overvloeiden,
zoals in deze gemeente de kerk de Goddelijke
Voorzienigheid. De Delftse School kenmerkte
zich door expressieve vormen in baksteen,
vaak met houten overkapping, naar historische
voorbeelden als de vroegchristelijke basilica.
Een representant is in Bergen op Zoom de H.
Hartkerk.
Parochiegedachte
De nieuwe kerken verrezen vaak binnen de
wederopbouwwijken. Hierbij was de wijkge-
dachte (in zuid-Nederland parochiegedachte)
belangrijk: het idee om de stad te geleiden naar
wijken en buurten met een belangrijke maat
schappelijke betekenis. Vooral het opvoedende
en beschermende karakter van de wijkgedachte
vond veel bijval van de kerkbesturen.
De ontkerkelijking sinds de jaren zestig heeft
zich tot op heden voortgezet. Bij de rooms-
katholieke parochies zien we fusies, bij de
kerkgenootschappen van de reformatie zijn
er enerzijds fusies (PKN) en anderzijds afsplit
singen. Dit veroorzaakte leegstand en sloop van
kerken, vooral die uit de wederopbouw. Omdat
de naoorlogse categorie kerken niet altijd de
waardering krijgt die zij verdient ontstaat
het risico dat deze bijzondere periode in de
geschiedenis van de kerkenbouw verloren gaat.
Met sloop en vervangende nieuwbouw
verdwijnt, als gevolg van de oorspronkelijke
wijkgedachte, meer dan alleen een gebouw. Ook
het hart wordt uit die samenleving verwijderd.
Verder verdwijnen er met sloop regelmatig
architectonische kwaliteiten die met nieuw
bouw niet meer terug te brengen zijn. Soms
verdwijnt zelfs een hele periode uit het stedelijk
weefsel, waardoor een hiaat in een afleesbare
ontstaansgeschiedenis ontstaat.
In enkele gevallen waarin sloop in Bergen op
Zoom heeft plaatsgevonden (de St. Josephkerk
en de Martelarenkerk) is geen cultuurhistorisch
onderzoek uitgevoerd. Bij de Maagdkerk en
de kerk op Nieuw-Borgvliet heeft dit onder
zoek wel plaatsgevonden. In laatstgenoemde
gevallen werd tot herbestemming besloten. Er
is dus een goed afwegingsproces nodig voor
een zorgvuldige keuze op grond van criteria als
de cultuurhistorische, architectuurhistorische,
stedenbouwkundige en ensemblewaarden,
gaafheid en zeldzaamheid.
Opties
Na deze waardebepaling zijn er naast sloop
twee andere opties: herbestemming en herge
bruik.
De beste oplossing is hergebruik door een
andere geloofsgemeenschap, want de functie
voor de eredienst blijft gehandhaafd. Hoewel
het bij veel geloofsgemeenschappen heel
gevoelig ligt, is het op zichzelf een goede
oplossing. Herbestemming van het gebouw is
een complex proces, waarbij zowel het kerk
bestuur als de gemeente betrokken is. Het is
belangrijk dat er de gezamenlijke wil is om het
proces te doen slagen. Voor de kerkbesturen is
het van belang dat er een passende herbestem
ming wordt gevonden die recht doet aan de
12 Heemschut juni 2010
