16 Heemschut augustus 2009
verschilt de steenfabrieksschoorsteen van andere
schoorstenen, die men bouwde met zogenoemde
radiaalstenen. De trapeziumvormige radiaalsteen
buigt mooi mee met de ronding van de schoor
steen, heeft een groter formaat en is daardoor
gemakkelijker toe te passen dan de waalsteen.
Omdat alleen gespecialiseerde steenbakkerijen
hem produceerden was de radiaalsteen duur
- voor de meeste steenfabrikanten te duur.
Ter versteviging van de pijp zijn aan de buiten
zijde ijzeren trekbanden aangebracht, terwijl
trapijzers aan de buiten- én binnenzijde een
geregelde inspectie mogelijk maken. De kop, het
bovenste en zwakste gedeelte van de schoor
steen, heeft een extra versteviging en kraag.t
daardoor wat uit.
Lieten utiliteitsbedrijven en textielfabrieken hun
schoorstenen versieren met fraaie motieven,
verspringend metselwerk, natuursteen of
geglazuurde stenen, baksteenfabrikanten namen
genoegen met het verwerken van de fabrieks-
naam in de schoorsteen - en zelfs dat gebeurde
vaak al niet. In zijn vormgeving weerspiegelt de
steenfabrieksschoorsteen het sobere en functio
nele karakter van de baksteenindustrie.
Neergang
Aan het begin van de twintigste eeuw bereikten
het aantal Gelderse baksteenfabrieken en de
werkgelegenheid in de industrie een hoogte
punt. Daarna volgde een periode van enorme
dynamiek, waarbij veel kleinere fabrieken sloten
ten faveure van de grotere. Tijdens de Eerste
Wereldoorlog, de economische recessie en
Tweede Wereldoorlog kwam telkens de klad in
de productie, maar na deze periodes bloeide de
industrie iedere keer weer op. Overproductie
en dalende baksteenprijzen bleken uiteindelijk
structurele problemen te vormen.
In 1952 telde Gelderland nog 105 steenfabrieken
waarvan er zeventig in de nabijheid van de grote
rivieren lagen. Nog geen tien jaar later keerde
het tij definitief. In een aantal grootschalige
saneringsronden die de industrie zelf uitvoerde
ging driekwart van de baksteenfabrieken ten
onder. Anno 2007 waren er nog 24 werkende
steenfabrieken in Gelderland, op een totaal van
42 in Nederland.
De met een flink aantal stalen trekbanden versterkte schoor
steen uit 1919 van steenfabriek Vogelensangh in Deest.
Door alle sluitingen vervaagde het steenfa
briekenlandschap met zijn markante ovens en
schoorstenen meer en meer. Fabrieken werden
afgebroken, kleiputten groeiden dicht en vele
schoorstenen kwamen aan hun gebruikelijke,
spectaculaire eind. De inmiddels toenemende de
belangstelling en waardering voor het indu
strieel erfgoed kwam voor veel steenfabrieks
schoorstenen te laat. Zelfs het Monumenten
Inventarisatie Project ging grotendeels voorbij
aan de baksteenfabrieken en hun schoorstenen,
waardoor een overzicht lange tijd ontbrak.
Pas sinds de oprichting van de Stichting Fabrieks
schoorstenen (STIF) in 1997 vindt een inhaalslag
plaats. Bovendien is, mede dankzij activiteiten
van deze stichting, menige (steen)fabrieksschoor
steen behouden en zelfs gerestaureerd.
Schoorstenen nu
Uit een onderzoek naar de Gelderse steenfa
briekslocaties, in 2002 uitgevoerd door P. Nijhof
van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurland
schap en Monumenten (RACM, tegenwoordig
de Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed), blijkt
dat Gelderland vlak na de jongste eeuwwisse
ling een kleine 40 steenfabrieksschoorstenen
telde. Sommige staan bij werkende fabrieken
(in Randwijk en Erlecom), andere bij verlaten
fabrieken (De Bunswaard in Beuningen), bij
ruïneuze ovenlichamen (Klaverland bij Millingen
a/d Rijn) of geheel solitair (De Vlietberg bij Nij
megen). Menigmaal is de top van de schoorsteen
gesloopt.
Een achttal schoorstenen is nog in gebruik,
waaronder die van steenfabriek Vogelensangh in
Deest en steenfabriek Randwijk.
De nog bestaande schoorstenen concentreren
zich langs de Nederrijn en de Waal. Vooral tussen
Driel en Wageningen en tussen Millingen a/d Rijn
en Nijmegen is het steenfabriekenlandschap nog
goed te ervaren. Schoorstenen vormen hier de
landmarks en wie beter kijkt vindt eromheen vele
restanten van de baksteenindustrie.
Sloop gaat intussen gewoon door: in de laatste
decennia is ongeveer jaarlijks een schoorsteen in
Gelderland verdwenen.
J. Reijnen en H. Roodenburg zijn lid van de
Provinciale Commissie Gelderland van de Bond
Heemschut
i
