Wibo Burgers - De fabrieksschoorsteen verdient erkenning
en - in een aantal gevallen - bescherming als cultuurhis
torisch waardevol object. Tot die conclusie leidt het in
opdracht van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg uit
gevoerde onderzoek naar fabriek
land. De studie is uitgevoerd door de stichting
Fabrieksschoorstenen (STIF), die zich sinds 1997 om het
lot van deze schoorstenen bekommert. Ooit waren er zo'n
tienduizend fabrieksschoorstenen in ons land, nu zijn er
nog ongeveer zeshonderdvijftig.
schoorstenen meestal van beton en van
metaal. Die schoorstenen zijn buiten het
onderzoek gelaten. Buiten beschouwing
gebleven zijn ook herbouwde schoorstenen
als onderdeel van historische complexen,
zoals de schoorsteen van gemaal De Tuut in
Appeltern en de schoorsteen van de zuivelfa
briek Freija in Veenwouden (in zijn geheel
herbouwd in het Openluchtmuseum Arnhem).
Belangrijk is natuurlijk vooral de relatie met
de fabriek, de ensemblewaarde, bij voorbeeld
bij bekende complexen als de Erdalfabriek in
Amersfoort, de Enkafabriek in Ede en de
Philipsfabriek in Eindhoven. Of de textielfa
briek Jannink in Enschede, de aardappelmeel
fabriek De Baanbreker in Lutten en de elek
triciteitscentrale ECI in Roermond.
Rokend op een rij
Een heel bijzondere groep wordt gevormd
door fabriekscomplexen waar meerdere
schoorstenen op het terrein staan. Die
zorgden ook voor het kenmerkende beeld van
de industriële samenleving: rokende schoor
stenen op een rij, vaak gecompleteerd door
zaagtanddaken van de fabrieken. Dit was het
beeld van de vooruitgang, van de welvaart.
Zulke fabriekscomplexen zijn zeldzaam
geworden. Vaak zijn de schoorstenen niet
eens bijzonder, maar de stichting heeft er
niettemin voor gekozen deze complexen op
te nemen in de A-lijst. Als meest markante
voorbeeld wordt in het rapport de Purit-
fabriek in Klazienaveen genoemd.
Een andere, in het rapport gekoesterde cate
gorie: die van de tweeling-schoorstenen,
twee identieke schoorstenen naast elkaar.
We vinden ze vooral in de tuinbouw en de
ziekenhuissector.
Een hele aparte categorie wordt gevormd
door pijpen, die een integraal onderdeel
vormen van een groter architectonisch
geheel, zoals de schoorstenen van het Haags
Gemeentemuseum, van de Beurs van Berlage
(beide van de architect H.P. Berlage) en van
het voormalig badhuis in Elilversum
(W.M. Dudok).
Wibo Burgers is freelance journalist
Eens was de fabrieksschoorsteen het sym
bool van onze industriële samenleving,
maar vanaf de jaren zestig van de vorige
eeuw kwam er de klad in. De fabrieks
schoorsteen werd vooral gezien als mileu-
vervuiler. Inmiddels is er sprake van een
herwaardering van de fabrieksschoorsteen
als cultuurhistorisch object, waarmee
zorgvuldig moet worden omgegaan.
juni 2006 Heemschut 29
2. foto links: Dit is een van de
drie schoorstenen in ons land,
opgetrokken uit gele radiaals-
teen. Het is de schoorsteen van
de vroegere textielfariek van
Janssen Ft Tilanus in
Vriezenveen.
3. foto onder:
Elektriciteitscentrale met
schoorsteen van formaat in
Leiden. Deze hoge schoorsteen
(85 meter) met een bijzondere
vorm, daterend van 1951, kreeg
een plaats op de A-lijst.
Bron: A.J.Barnard en drs. JJ. Havelaar,
Fabrieksschoorstenen in Nederland, een dwarsblik
van monumenten van bedrijvigheid, Stichting
Fabrieksschoorstenen (STIF), Den Haag, 2005.
