februari 2006
Heemschut
35
Houten schuif voor het regelen van de waterhoogte.
De natuurstenen onderdelen hebben veel schade opgelopen.
sluislichaam is gemetseld in baksteen en aan de
zeezijde bekleed met hardsteen om erosie door
zout water te beperken. De middelste koker
was aan de landzijde voorzien van een sluitsteen
met het jaartal 1788 en aan de zeezijde van een
gevelsteen met een klimmende leeuw met
zwaard en pijlenbundel. Hierop staat het jaar
van oplevering vermeld (1789).
De gemetselde gewelven vertonen doorgangen
die de drie kokers met elkaar verbinden. De
functie hiervan is de druk van het bij vloed
opkomende water te verdelen. Elke koker heeft
uitsparingen waarin dubbele deuren hebben
gezeten; de balken waartegen deze draaiden
zijn nog aanwezig. Tevens had elke koker een
neerlaatbaar schot aan de landzijde, waarvan er
nog een bewaard is gebleven. Aan de buiten
kant (landzijde) kon de koker nog eens extra
worden afgesloten door balken in de daarvoor
bestemde gleuven te leggen. De pijlers, waar de
schotbalken tussen werden geschoven zijn ook
van hardsteen. Bovenop het bouwwerk hebben
windwerken gestaan om de schuifdeuren te
kunnen laten zakken.
Tegelijkertijd is er nog eenzelfde type zeesluis
gebouwd, namelijk de sluis St. Livinus bij het in
de buurt gelegen Reijgersbosch. Van deze sluis
zijn de tekeningen en een zeer uitgebreide
bouwbeschrijving teruggevonden, die waar
schijnlijk ook voor de Zwartenhoekse Zeesluis
zijn gebruikt. Het was een 'zelfsuerende' uitwa
teringssluis: door de druk van het binnenwater
werden bij eb de deuren geopend om te lozen
en bij opkomende vloed drukte het zeewater ze
weer dicht. Omstreeks 1790 volgde de inpolde
ring van de zuidelijke kreek tot Canisvliet
buitenpolder, mogelijk gemaakt door de bouw
van de Zwartenhoekse Zeesluis.
Ook was het mogelijk bij opkomende vloed de
schuiven op te trekken en de Canisvliet buiten
polder onder water te zetten. Daarmee werd een
extra bescherming van de stad Axel verkregen.
Even ten noordwesten van de sluis is een verde
digingswerk gebouwd, dat bestond uit een
front van drie aaneengeschakelde bastions, in
de volksmond bekend als de 'Batterij'.
Zeesluis gespaard
In de loop van de Franse tijd zijn alle vesting
werken ontmanteld, maar de Zwartenhoekse
Zeesluis is gespaard gebleven. Er werden regel
matig nieuwe deuren en schuiven in gezet,
maar een van de schuiven uit 1830 is nog steeds
aanwezig.
In de loop van de 20e eeuw zijn twee van de
drie kokers afgesloten met grond; alleen de
middelste deed nog dienst voor de ontwatering.
Over de sluis is een weg aangelegd en in de loop
van de jaren heeft het zware vrachtverkeer
nogal wat schade aan de sluis veroorzaakt.
Daarna is de weg regelmatig hersteld, waarbij
geen rekening is gehouden met eventuele aan
tasting of behoud van het bouwwerk op zich.
Wij schreven daarom in onze aanvraag voor de
monumentenstatus: 'Deze achteloosheid zou
men moeten doorbreken en omzetten in waar
dering voor een historisch landschapselement
met waarden op verschillende vlakken'.
Aan het eind van de zeventiger jaren is getracht
de sluis en directe omgeving onder te brengen
bij een natuurbeschermingsorganisatie, maar
dit is niet gelukt. De afgesloten kokers zijn toen
wel ontgraven.
Vervolgens is de sluis buiten werking gesteld en
is een omleiding aangelegd om het water af te
voeren.
Het landschap waarvan de sluis deel uitmaakt,
laat nog de lijnen van de vroegere waterlopen
zien en hier en daar zijn ook nog restanten van
verdedigingswerken te herkennen Hier is
nadrukkelijk sprake van een waardevol ensem
ble door de historisch gegroeide samenhang
tussen zeesluis, polder en verdedigingswerken.
Een zo uniek stuk cultuurlandschap dient
behouden te blijven.
Activiteiten
De 'Stichting Oud Westdorpe' heeft in 1998
bij het waterschap 'de Drie Ambachten'
aandacht gevraagd voor de Zwartenhoekse
Zeesluis met omgeving. Het verval zette
dermate in, dat zonder actie de sluis binnen een
aantal jaren verdwenen zou zijn. Door de
Stichting Landschapsbeheer Zeeland (SLZ)
werd in de wedstrijd 'Erfgoed al goed' een prijs
uitgeloofd, die door de initiatiefnemers werd
gewonnen.
Samen met vrijwilligers van de SLZ zijn het
eerste onderhoud en conserverende acties
verricht. De bond Heemschut vroeg twee jaar
later eveneens aandacht voor de sluis en scha
kelde studenten van de Hogeschool Zeeland in
om als voorwerk voor het aanvragen van de
monumentenstatus en het opzetten van een
beheersplan het geheel op te meten en
constructietekeningen te maken.
Op de open monumentendag 2004 werd een
informatiebord onthuld en vervolgens een
projectgroep opgericht waarin Terneuzen, het
Waterschap Zeeuws-Vlaanderen, Rijks
waterstaat, het Erfgoedhuis Zeeland (SCEZ),
de SLZ en de vrijwilligers van het eerste uur
een plaats kregen. Heemschut heeft alle infor
matie verzameld en een aanvraag voor de status
van rijksmonument ingediend.
Op 24 november heeft de gedeputeerde
Van Waveren de beschikking uit handen van
mevrouw Bergmann van de Rijksdienst in
ontvangst genomen.
Inmiddels was er een restauratieplan voor de
Zwartenhoekse Zeesluis uitgewerkt en een
bestek opgemaakt.
Alle betrokkenen hebben toezeggingen gedaan
om bij te dragen aan het behoud van deze
unieke sluis, die in Zeeland zijn gelijke niet
kent.
Helaas is de gevelsteen nog steeds in het bezit
van een particulier, maar er is hoop hem terug
te krijgen bij aanvang van de restauratie.
Willem Heijbroek is voorzitter van de Provinciale
Commissie Zeeland
