20
Heemschut
februari 2005
Voormalig rederijkantoor van De Oceaan,
jarenlang bewoond door anti-rookmagiër uit
de provotijd Robert Jan Grootveld - door CASA
Architecten verbouwd tot restaurant en
woningen. Foto Visual Text.
toen in een aaneengeregen reeks gebouwen,
kenmerkend voor een overslaggebied van water
naar spoor. Het verandert nu een woon/werk
gebied met voorzieningen. "Die nieuwe functie
vraagt onder meer om een sterke verdichting.
Want hoe groter de dichtheid van die strook,
hoe meer basis er is voor voorzieningen. Als je
de nieuwbouw zou bouwen alsof het een oud
pakhuis is, dan rommel je eigenlijk met de
geschiedenis. Dan kun je niet meer lezen wat de
oude situatie was."
Zwevend
Het bestaande pakhuis Australië is losgehouden
van de nieuwbouw, zodat het volume rondom
herkenbaar is. Wel zijn aan weerszijden zijvleu
gels aangebouwd, waarmee het via glazen zones
verbonden is. Die verlenging grijpt terug op de
situatie voor 1950, toen Australië voor de helft
afbrandde, en accentueert het doorlopende
karakter van de kadebebouwing. De zijvleugels
zijn in kleurstelling verwant aan het pakhuis,
zodat ze die continuïteit niet doorbreken - je
ervaart zijvleugels en pakhuis als één geheel.
Maar de historische gelaagdheid blijft zichtbaar
door materiaalgebruik en de eigentijdse strakke
vormgeving. Boven het bakstenen pakhuis
komt een 'zwevende' constructie in glas en een
lichtgrijs gekleurd betonnen vlechtwerk met
loftwoningen - net als in het pakhuis.
Om de zwevende bovenbouw zijn eigen identi
teit te geven is de architectuur niet gerelateerd
aan het pakhuis zelf en terughoudend vormge
geven. "We hebben de nieuwbouw in een soort
extreem modernistische vormentaal uitgevoerd,
juist om het contrast tussen oud en nieuw aan
te geven. In beide gevallen gaat het om een
industriële vormentaal. Alleen, de vormentaal
die we bij de nieuwbouw hanteren is kenmer
kend voor de twintigste eeuw en de andere is
de industriële taal van de negentiende eeuw."
In 2003 ging Australië nogmaals in vlammen op
en brandde tot de grond toe af. Besloten werd
het gebouw weer in de oude staat op te bouwen.
Bosch: "Het ontwerp van het totale complex
ontleent zijn legitimiteit aan het feit dat er een
pakhuis stond. De hele volumeopbouw, de
ontsluiting, de architectuur, dus de vormentaal,
alles is mede daardoor bepaald. Een andere
overweging was dat er twee clusters van
pakhuizen zijn op de kade, een met De Zwijger,
Amsterdam en Afrika, en bij ons Australië en
Wilhelmina. Je hebt een soort kritische massa
nodig om zo'n gebied leesbaar te houden als een
havengebied waar vroeger pakhuizen stonden.
Wij vonden dat die kritische massa te klein zou
worden als Australië niet meer zou bestaan."
Bewoners
Nieuwbouw rond een bestaand pand kan
lastige conflicten geven met de bewoners. Dat
werd pijnlijk duidelijk bij pakhuis Wilhelmina
en de erachter geplande nieuwbouw Chicago.
De zittende bewoners van Wilhelmina wisten
via de rechter een voorlopige bouwstop voor
Chicago te bewerkstelligen. Formele reden: de
brandveiligheid was door de nieuwbouw -
tweeëneenhalve meter achter en een halve meter
boven het pakhuis - niet meer gegarandeerd.
Andere reden: de lichtinval in de atelierwoningen
van Wilhelmina zou ernstig afnemen - dat had
den de bewoners van Wilhelmina over het hoofd
gezien in hun contacten met de architecten.
Bij Australië speelde dit allemaal niet, het
pakhuis was onbewoond. Maar kun je van
toekomstige bewoners niet soortgelijke klach
ten verwachten? Geen uitzicht? Te donker?
Onveilig? "Nee," zegt Roel Bosch stellig, "wij
hebben voor pakhuis Australië en de nieuw
bouw een geïntegreerd ontwerp gemaakt, dus
wij hebben voor zaken als daglichttoetreding
oplossingen kunnen zoeken."
Vanaf de eerste verdieping heeft de nieuwbouw
bij pakhuis Australië, complex Boston, een
open U-vorm. In de holte van de U, op het dak
van de bedrijfsruimten, komt een gemeen-
De voormalige motorenwerkplaats van de
KNSM is bij de verbouwing door CASA
Architecten in twee stukken geknipt. Het
middenstuk bevat nu een glazen toegangshal.
De nieuwbouw ernaast is in kleurstelling en
gevelmateriaal verwant. Foto Visual Text.
schappelijke binnenhof die doorloopt tot aan
het pakhuis en dus daglicht toelaat. En waar
nieuw en oud elkaar naderen, zijn glazen zones
met de ontsluiting van het complex: de trap
penhuizen en liften, de ene kant op naar het
oude pakhuis, de andere kant richting nieuw
bouw. In dit gebied zijn ook de hoofdleidingen
en installaties ondergebracht. De woningen die
direct naast dit gebied liggen en minder
daglicht en uitzicht hebben, lopen door naar de
zijkant waar ze vrij zijn van de confrontatie met
de nieuwbouw.
Breedste gracht
Wat doet zo'n combinatie van oudbouw en
nieuwbouw nu met de waarneming? Hoe je het
ook wendt of keert, het echte havenbeeld is
verdwenen. Het contrast intensiveert wel de
perceptie van historisch en hedendaags. Oud
wordt ouder met nieuw naast zich, en
andersom. De verhouding van kadebebouwing
en havenbekken is nu anders: de hoge gebou
wen maken het water smaller. 'Groots wonen
aan de breedste gracht van Amsterdam' staat er
op een billboard langs de IJhaven. Van haven
tot stadsgracht: misschien drukt dat de veran
dering wel het scherpst uit.
Drs. G.R.O. van Soest is journalist en ontwikkelt
projecten rond cultuur en technologie.
Literatuur
Ton HeijdraGeschiedenis van de Indische Buurt en
het Oostelijk Havengebied. Uitgeverij René de
Milliano, Alkmaar 2000.
Een hergebruikroute door het Oostelijk Havengebied via
i-mode en gprs-mobieltjes is te volgen op www.ttmNL.nl
(zie ook: www.talktomeNL.nl)
