Belvedere en de
herwaardering van de
Staats-Spaanse Linies
Eric Goossen
Excursie Heemschut Zeeland 12 juni 2004
Geschakelde forten, schansen, redoutes, sluizen en dijken
- eeuwenlang militair gebruik heeft het Nederlandse landschap
gelardeerd met verdedigingslinies. Zowel afzonderlijk als in hun
totaliteit geven deze elementen vaak een verrassend compleet
beeld van planning en techniek uit vroeger tijden. Neem het
project Staats-Spaanse linies.
24
Heemschut
april 2004
Wij richten ons speciaal op het westelijk gebied
van Zeeuws-Vlaanderen. Daar heeft het
provinciebestuur van Zeeland in 2001 binnen
het archeologie- en subsidietraject Belvedere
het project Staats-Spaanse linies opgezet. De
projectmedewerkers doen onderzoek en streven
naar herstel en het weer zichtbaar maken van
de overblijfselen van forten en schansen met de
tussenliggende liniedijken uit de periode van de
Opstand.
Wat we zien in het landschap zijn verdedigings
werken waar 'de scherpe kanten' in de loop van
de eeuwen door het niet-militaire gebruik zijn
afgesleten en verzacht door vreedzaam gebruik.
De uniformiteit die voor militaire doeleinden is
vereist, is vervangen door de verscheidenheid
van het dagelijks bestaan. Na eeuwen van
onbruik zijn de werken nog altijd goed herken
baar in het landschap. Misschien zijn sommige
wat haveloos en zijn andere lastig terug te
vinden, veel is er nog.
In het westen van het gebied zijn de volgende
linies te onderscheiden:
a. De linie van Oostburg, aangelegd om
bestaande (Spaanse) forten te verbinden; in
totaal hebben elf forten deel van de linie uitge
maakt. Thans zijn nog restanten van de Hans
Vriezeschans zichtbaar; van de overige forten
niet meer.
b. De Passageulelinie: aangelegd langs de
gelijknamige kreek als meest zuidelijke linie
met acht forten, waarvan De Munte in geringe
mate en de Jonkvrouweschans/Jufferschans
Verdedigingswerken waarvan 'de scherpe
kanten' zijn afgesleten: de voor militair gebruik
vereiste uniformiteit is vervangen door de
verscheidenheid van het gebruik in het dagelijks
bestaan. Maar ook na eeuwen van onbruik zijn
de werken nog altijd goed herkenbaar in het
landschap. Foto en kaart Provincie Zeeland.
redelijk, de Redoute eveneens redelijk en Fort
Pyramide matig te zien zijn.
c. De linie van Oranjepolder nabij IJzendijke,
gevormd door de oostelijke dijk van deze
polder en de Mauritspolder, na de bedijking
voorzien van redoutes en schansen. Al zijn
tegenwoordig geen verdedigingswerken meer
te herkennen, de ligging van de voormalige
versterkingen valt nog aan de loop van de dijk
af te lezen.
Natuurlijk is het gebied ook nog goed her
kenbaar door belangrijke vestingen zoals
Retranchement waar binnen de wallen een
dorp is ontstaan met hoge, steile wallen, met
het front aan de oostzijde en met een goed
herkenbaar profiel van de grachten en het Fort
Nassau.
Het huidige Sluis heeft nog restanten van
enkele poorten. De omwalling is goed herken
baar, evenals het gebied waar het water het
Zwin liep. Het verdedigingswerk De Stenen
Beer is gedeeltelijk gerestaureerd. De voor
malige vesting Aardenburg heeft nog een deel
van de omwalling met bolwerken evenals de
WestpoortDe plaats kende overigens al in
het jaar 180 een Romeins castellum.
Ook Oostburg kende een sterk militair ver
leden: twee forten, wallen met bastions,
poorten en een gracht. De totale verwoesting
van de plaats in 1944 zorgt nu voor een geringe
herkenbaarheid van het verleden en dan nog
door reconstructie.
De Tachtigjarige Oorlog
Vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw
maakten de Nederlandse gewesten zich gelei
delijk los van het hoogste gezag: de landsheer
Philips II, koning van Spanje, en zijn opvolgers.
Willem van Oranje begon de Opstand tegen de
Spaanse troepen, veelal met wisselend succes.
Staatkundige vooruitgang werd geboekt door
de stichting van de Republiek der Verenigde
Nederlanden waarbij de Staten-Generaal het
hoogste gezag vormden.
De jonge Republiek ontwikkelde zich tot een
economische macht en voerde voortdurend
vooral 'plaatselijke oorlogen' tot de periode dat
een bestand werd afgesloten (1609-1621). De
Staten besloten na de hervatting van de strijd
hun gebied in het zuiden en oosten te consoli
deren. De verovering van Antwerpen door
Spaanse troepen onder Parma (1585) was het
begin van de verovering van de zuidelijke
Nederlanden. Strategisch was de linkeroever
van de Schelde voor de Republiek een aantrek-
