Resten van het verleden
In het vestingmuseum is een fraaie maquette
aanwezig waardoor de bezoeker kan zien hoe
de vesting er in de achttiende eeuw uitzag. Nog
steeds zijn er in Nieuweschans resten van het
vestingverleden zichtbaar aanwezig, zoals in de
Voorstraat de exercitieplaats, de woningen
daaromheen en de hoofdwacht met het
uurwerk uit 1631Ook het stratenpatroon met
de hoofdas in het midden en sommige straatna
men herinneren nog aan de vroegere vesting
functie. De bebouwing binnen de vesting is
sinds 1974 beschermd dorpsgezicht.
Behalve militairen woonden er van begin af aan
ook burgers in en buiten de schans: dominee en
koster/schoolmeester kregen meteen een
aanstelling. Wegens bouwvalligheid moest een
nieuwe kerk in 1751 de garnizoenskerk vervan
gen. De kerk fungeerde ook als pakhuis. Op de
zolder was plaats voor munitie en hooi.
Omstreeks 1860 verving een stucgewelf de
zolder. Het interieur van de kerk is zeer sober:
er staat een vroegnegentiende-eeuwse preek
stoel met kaarsenstandaards uit de achttiende
eeuw en er hangen vier tekstborden uit de Der
Aakerk in Groningen. Het orgel is gemaakt
door de orgelbouwer H. Knipscheer, werd
oorspronkelijk geplaatst in Schoonhoven in
18 74 en kwam in 192 5 naar Nieuweschans.
De voormalige synagoge, een in 1974 gerestau
reerd rijksmonument, is gebouwd in 1811. Op
het ogenblik heeft het gebouwtje geen functie.
De begraafplaats ligt aan de zuidkant van de
vesting. Hier is nog een deel van de oude
vestinggracht te zien. De oude joodse begraaf-
Feest bij de locomotievenloods: personeel en
de versierde locomotief in 1913.
Foto Vestingmuseum Nieuweschans.
plaats ligt op de restanten van de buitenwerken
uit de achttiende eeuw.
Grensplaats aan het spoor
Toen de functie van vestingplaats verloren ging
voor Nieuweschans, bleef de functie van grens
plaats. Belangrijk was de treinverbinding met
Duitsland. In 1876 kwam het baanvak Nieuwe
schans Oldenburg tot stand. Nieuweschans
kreeg door het internationaal treinverkeer een
station eerste klasse, de locomotievenloods
(1877) en een goederenbureau met veel perso
neel bemand, ook kwam er een douaneafdeling.
Nu is het fraaie station afgebroken en vervan
gen door abri's. De remise werd in 1936 opge
heven, een groot deel van het spoorpersoneel
vertrok met de locomotieven. Het gebouw
deed een tijd lang dienst als autobusgarage,
daarna als loods voor graanopslag. In dit
onlangs gerestaureerde unieke industriële
monument is nu een bronsgieterij gevestigd.
Door het verdwijnen van de grenzen in de jaren
negentig werd ook de douane in Nieuweschans
overbodig. In de voormalige marechausseeka
zerne is nu Wiek XX gevestigd, een bekende
Groningse galerie. De eigenaars bezitten een
belangrijke collectie schilderijen en beelden
van Nederlandse figuratieve kunstenaars.
De kartonfabriek Kappa Triton
Bezoekers die vanaf het station naar de oude
dorpskern van Nieuweschans lopen, zien bij het
passeren van de brug over de Westerwoldse Aa
een enorm industrieel complex langs het water
dat de omgeving domineert. Dat is de Kappa
Triton kartonfabriek, de opvolger van de stro
kartonfabriek De Dollard, opgericht in 1888,
een van de weinige kartonfabrieken die is over
gebleven in Oost-Groningen.
Graanboeren richtten aan het einde van de
negentiende eeuw coöperatieve strokartonfa
brieken op voor de verwerking van hun stro.
Vanaf de oprichting heeft de Dollardfabriek
een belangrijke rol gespeeld in het leven van de
'Schanskers'. Een arbeider bij de Dollard
verdiende vroeger net iets meer dan een landar
beider, en zeker meer dan de arbeiders werk
zaam bij de inpoldering. Voor veel boeren was
de opbrengst op korte termijn belangrijker dan
investeringen in de fabriek. In de jaren zestig
moesten veel fabrieken sluiten.
Dat de fabriek in Nieuweschans wel kon blijven
draaien is te danken aan tal van factoren.
Belangrijk is dat hier wel werd geïnvesteerd, in
de jaren zestig en daarna. Kappa Triton is nu
een moderne procesindustrie, van groot belang
voor de werkgelegenheid in Nieuweschans.
Het Masterplan
Het Masterplan Nieuweschans (1999) heeft als
doel Nieuweschans aantrekkelijker te maken
door versterking van zijn identiteit. Een van de
plannen is de kwaliteit van de openbare ruimte
te verbeteren door elementen van de vesting
weer zichtbaar te maken, bijvoorbeeld in de
groenstructuur. Ook zonder de schansen te
herbouwen kunnen in het ruimtelijk patroon
lijnen van de vroegere vesting geaccentueerd
worden. Ook moet het plan een relatie leggen
tussen de vestingfunctie en de kuuroordfunctie
van Nieuweschans.
Verder is het instandhouden van het cultureel
erfgoed een middel om de identiteit van
Nieuweschans te versterken. De restauratie van
de remise (een Belvedereproject) en de vesti
ging van de bronsgieterij in dit gebouw zijn de
eerste zichtbare resultaten van het Masterplan.
Het kan het begin zijn van de ontwikkeling van
Nieuweschans tot een aantrekkelijk centrum
van de grensoverschrijdende Eems-
Dollardregio: het R(h)eiderland.
Drs. M.J.A. Vooijs is PR-medewerkster van
Heemschut Groningen.
