Eric Goossen en Willem Heijbroek
De Provinciale Commissie Zeeland van Heemschut zet zich
samen met de nieuwe eigenaar in voor het behoud van de
Oosterschelde op Tholen. Dit karakteristieke stoomgemaal uit
1910 past uitstekend in het omringende Belvedere-gebied.
Heemschut
19
De Oosterschelde is het enige in Zeeland over
gebleven stoomgemaal en daarmee een uniek
monument van industriële archeologie. Het
werd in 1910 aan de voet van de dijk gebouwd
omdat de waterlozing te wensen overliet. Met
name het centrale weidegebied de Weihoek
kwam geregeld onder water te staan. De
zeesluis die op deze plaats in 1849 was aange
legd loste dit probleem slechts gedeeltelijk op,
vooral doordat de lozing afhankelijk was van
het natuurlijk verval. Door onvoldoende
onderhoud van de watergangen bedroeg bij een
daling van 75 centimeter direct voor de sluis in
de Klaas van Steelandpolder het verschil in de
Weihoek slechts enkele centimeters. In 1909
besloot het waterschap Poortvliet tot verbete
ring over te gaan door de bouw van dit stoom
gemaal, dat bij 150 omwentelingen per minuut
7 5 m3 water tot op vier meter hoogte kon
opvoeren. De totale kosten voor de bouwwer
ken en inrichting bedroegen 42.100 gulden.
De vrouw van dijkgraaf Jacob van Gorsel legde
op 27 juli 1910 de eerste steen. De oplevering
vond plaats op 10 december van datzelfde jaar.
Gemaal als bergplaats
In 1932 verloor het stoomgemaal zijn functie
doordat toen een nieuw elektrisch gemaal werd
gebouwd. Na die tijd verdwenen machines,
stoomketel en leidingwerk aan de zeezijde en
dienden de gebouwen als bergplaats voor het
waterschap. De beide oorspronkelijke ontwerp
tekeningen van zowel de woning als het gemaal
met inrichting zijn behouden gebleven.
In 1953 werd de schoorsteen voorzien van een
geleidelicht voor de scheepvaart, dat voor die
tijd in de directe omgeving op een stalen onder
stel had gestaan. Door de dijkverzwaring zijn in
1985 de helft van de onderste verdieping van
het huis en de tweede maalopening gedeeltelijk
aan het zicht onttrokken. Toch blijft het geheel
een zeer karakteristiek gebouwencomplex.
Mooie plannen
In 1986 redde de toenmalige stichting Huis en
Heem het gemaal van de ondergang. Het
Waterschap Tholen was van plan het te slopen
met uitzondering van de dienstwoning, die in
particulier bezit was. Huis en Heem stelde een
restauratieplan op, de eigenaar van die dienst
woning zou het uitvoeren. Alleen is dat maar
voor een gedeelte gebeurd. Dit gemaal zou
volgens de plannen van de stichting Huis en
Heem in 1986 worden verbouwd tot vakantie
woning. De opbergplaats van het waterschap
en het geleidelicht voor de scheepvaart
moesten verdwijnen, waarvoor Huis en Heem
zorgde.
De verbouwing bestond verder uit de volledige
renovatie van daken en gevels en het bewoon
baar maken van een gedeelte van de gebouwen.
Een ander deel zou worden ingericht als boten -
berging. Ook zegde Huis en Heem een bedrag
toe om de originele raamindeling te handhaven
of terug te brengen. Alleen het dak is toen door
de eigenaar dichtgemaakt, van de andere over
eengekomen restauraties is niets terecht
gekomen.
Rijksmonument
De Provinciale Commissie Zeeland van
Heemschut zal al het mogelijke doen om de
gebouwen op de Rijksmonumentenlijst te
krijgen en de restauratie te ondersteunen.
De aanvraag voor de status rijksmonument is
reeds ingediend en maakt een goede kans. Het
gehele complex is gekocht door Kees Slager,
die architectenbureau Weyts uit Bergen op
Zoom het volledige restauratieplan wil laten
uitvoeren.
Peter Nijhof (RDMZ) en twee deskundigen
van de Stichting tot Instandhouding
Fabrieksschoorstenen hebben het gemaal
beoordeeld. De door de firma De Ridder
vervaardigde schoorsteen met een hoogte van
22 meter is een van de oudste nog intacte exem
plaren in Nederland. Bovendien is dit de enige
die zodanig is gebouwd dat het water eronder
door kan stromen. Het gemaalhuis en de
dienstwoning zijn in heel wat slechtere staat
doordat veel ramen zijn dichtgemetseld en
nieuwe zijn aangebracht. Dit valt echter alle
maal in de oorspronkelijke staat terug te
brengen.
Vroongronden
Een gerestaureerd gemaal past uitstekend in
het omringende Belvedere-gebied. Aan de
westzijde ligt de gerestaureerde Schelphoek-
hoeve uit 1792, met daarachter een onlangs
ontwikkeld natuurgebied met inlagen en
karrenvelden. Deze gronden waren vroeger
bekend als 'vroongronden' en niet opgenomen
in de veldboeken, omdat ze voor de akkerbouw
weinig betekenis hadden. Aan de oostkant ligt
de Klaas van Steelandpolder, onderdeel van het
oudste poldergebied van Tholen, dat al in een
geschrift uit 1340 wordt genoemd. In dat jaar is
een dijk van de Klaas van Steelandpolder door
gestoken door de Van Overbordenes die strijd
leverden met de Van Steelands, familie van de
Van Borseles. Als wraak werden Pieter van
Overbordene en zijn zoon bij Scherpenisse
overmeesterd door de Van Borseles en gevan
gengezet. De boerderijnamen "s Heer Pieters
Gevangenis' en 'Knevelkeet' herinneren nog
steeds aan dit voorval.
De Klaas van Steelandpolder is een klein, door
hoge dijken omsloten poldertje. Er bevindt zich
een inlaag en een dijkdoorgang (coupure) met
duiker, die nog onlangs zijn gerestaureerd.
In de omgeving van het gemaal is een natuur
ontwikkelingplan voorzien in de Schakerloo-
polder: zilt grasland, ruige beplanting en
bloemrijk grasland zullen als broedplaats voor
weidevogels en steltlopers dienen, en als over
winteringplaats voor ganzen. Natuur en
(herstelde) historie gaan zo samen.
Willem Heijbroek is voorzitter en Eric Goossen is
p.r. -medewerker van Heemschut Zeeland.
augustus 2003
