april 2003
Heemschut
11
vertellen. Ze zijn door woningbouwverenigingen
ontwikkeld in de gemeenten Dantumadeel,
Tytsjerksteradeel, Achtkarspelen, Smallingerland,
Opsterland, Heerenveen (Schoterland) en West- en
Ooststellingwerf. Als ontginnigsboerderijtjes werden
ze ook vóór de Woningwet al uit pure filantropie
gesticht door de P. W. Janssen 's Friesche Stichting in
vooral het zuidoosten van Fryslan. Er staat nog een vrij
gave, sfeervolle reeks aan weerszijden van de
Janssenstichting in Waskemeer.
In de af- of uitgeveende streken leefde het volk in
abominabele omstandigheden in plaggenhutten en
spitketen. Zo mensonterend dat die wantoestanden
mede hebben bevorderd dat de woningwet er kwam. In
de gebrekkige en soms al onbewoonbaar verklaarde
woningen betaalden de bewoners niets of slechts een
gering bedrag aan huur en het was niet gemakkelijk om
Zandhuizen, het Rode
Dorp.
huurwoningen te stichten. Als de bouwverenigingen in
het oosten van Fryslan huurders in nieuw te stichten
woningen wilden lokken, dan moest er een kamp land
bij horen. Goedkope bouwlocaties waren niet dan met
de grootste moeite te vinden, de hoop was erop gericht
dat de arbeiders met vast werk de woningen gingen
huren opdat er een doorstroming op gang zou komen.
Slechts traag zijn die idealen verwezenlijkt.
De sporen van spultsjes worden schaars. Wat als bouw
werk beklijft, ondergaat met interne verbouwingen
toch de dynamiek van de tijd. Spultsjes in Houtigehage
aan de Skoallewijk (1909) en bij Harkema aan de
Betonweg hebben met hun oorspronkelijke inrichting
een museale functie gekregen en dat aan de Molenhoek
(1920) in Oldeberkoop is na zorgvuldige restauratie
het kantoor en bezoekerscentrum van de jaarlijkse
kunstmanifestatie 'Open Stal' geworden.
Donkerbroek, Herenwal.
Maar met andere spultsjes gaat het niet goed. Die bij
Sumar aan de Lytse Buorren (Sumarreheide) (1917)
worden vervangen of dusdanig uitgebreid dat ze
nauwelijks te herkennen zijn. En buiten Langezwaag is
aan De Plasse en de Hegedyk een reeks van negen
spultsjes door grotere nieuwbouw van hetzelfde model
vervangen. Onlangs zijn de laatste twee van Skarsterlan
gesloopt. De gaafste reeks staat nog tussen Noordwolde
en Zandhuizen: het Rode Dorp (1920 en 1922) met
22 spultsjes. De spultsjes zijn ongeveer 70 a 80 jaar
nadat ze tot stand zijn gekomen niet vogelvrij, maar
lopen wel gevaar geleidelijk te verdwijnen. Corporaties
verkopen, saneren of vervangen er vele. Aan de
Pepergaweg aan de westelijke flank van Steggerda
(Vaart) is bijvoorbeeld een clustertje van deze wonin
gen uit 1919 gesloopt en in 2000 vervangen door
opvallende energiezuinige zonnewoningen.
