Elburg: een middeleeuws kleinood
Hans Tulleners
Nederland telt vandaag de dag 337 beschermde stads - en
dorpsgezichten. Heemschut wil zo'n door de Monumentenwet
beschermd gezicht laten zien.
In dit nummer: Elburg in Gelderland, sinds 1967 een beschermd
stadsgezicht.
december 2001
Heemschut
39
Een poortje wees de weg naar een synagoge.
Op het bordje links staat te lezen. De synagoge
werd op 19 januari 1855 ingewijd. Er woonden
toen ongeveer 100 joden in Elburg. Slechts
enkelen van hen overleefden de nazi-terreur
van '40-'45, daarom werd de synagoge na 1945
overgedragen aan de gemeente Elburg. De tekst
boven de poort betekent: wij wandelen in
gezelschap ten huize Gods. (foto: Ruurd
Berends)
Gemeentemuseum met wisselende tentoon
stellingen. De ommuring kende ook een gracht
eromheen. Die is gedempt.
In 1580-1592 kwamen er aarden fortificaties
omheen en een wal met vier bastions. Deze
buitengracht is goed bewaard gebleven.
Het formaat van het eigenlijke stadje - het kreeg
stadsrechten in 1233 - is opmerkelijk klein. Het
stadje is niet groter dan 250 meter bij 350 meter.
Op dit ietwat uitvergrote schaakbord staan
438 gebouwen. Onder monumentenzorg vallen
Vanaf de toren is goed de rechthoekige
structuur van Elburg te zien uit 1392-1396.
Voor die tijd lag het stadje meer richting
Zuiderzee, zichtbaar achteraan. Vandaag de
dag is het ingekrompen tot Veluwemeer. De
rechthoekige plattegrond is goed bewaard
gebleven.
In de vorm van een vierkant 'bonbonnetje'
- klein maar fijn - ligt Elburg op een aanzien
lijke afstand van de voormalige Zuiderzee, die
carré-vorm verwijst naar de uiteindelijk
Romeinse oorsprong van Elburg; een Romeins
castrum (legerplaats) was vierkant. Omdat het
stadje last had van stormvloeden, is het
verplaatst meer landinwaarts in 1392-1396.
Grote man van de uitvoering van dit plan was
Ar ent thoe Boecop, rentmeester van de Veluwe.
Het oudste monument van dit stadje is dan ook
het middeleeuwse stratenplan uit die tijd. Aan
dit rechthoekige patroon is sindsdien eigenlijk
nauwelijks iets veranderd. Het doet een beetje
denken aan New York.
Vanuit de lucht of op een plattegrond is goed te
zien dat de rechthoek min of meer in vier kwar
tieren wordt gedeeld door twee straten. Van
zuid naar noord zijn dat de Jufferstraat en de in
het verlengde daarvan liggende Vischpoort-
straat. Van oost naar west is dat de Beekstraat.
Deze straat kent in het midden een wel erg smal
grachtje: de Beek. Het is ook maar 40 centime
ter diep. Voor het zicht is het prachtig, dat er
aan beide zijden sinds de vorige eeuw leilinden
staan.
De plattegrond is net een schaakbord. Het
stadje kreeg in diezelfde periode een ommuring
met drie rondelen. Dat zijn waltorens in de
vorm van een halve cilinder voor de stadsmuur
uitgebouwd. In een veel latere periode zijn er
woningen gebouwd in die rondelen. Tevens
zijn er tijdens de verdichting van de bestaande
stad eenvoudige muurhuisjes gebouwd. Deze
werden gebouwd tegen de stadsmuur en waren
dus blind van achteren. Op meerdere plaatsen
(Oosterwalstraat, Westerwalstraat en
Zuiderwalstraat) zijn die minihuisjes - erg
ondiep - terug te vinden.
Vischpoort
Een deel van de middeleeuwse ommuring is
gesloopt, maar grote delen staan gaaf overeind.
Een onderdeel van de ommuring was de Visch
poort uit 1396. Er waren vier van deze poorten.
Drie zijn er gesloopt. Pas in 1592 - op een
sluitsteen is in de poort dit jaartal te zien - werd
de Vischpoort veranderd in een poortgebouw.
Vandaag de dag is de poort deel van het
