De Sint Maartencultus en de
Sint Maartenskerk in Zwaag
Olga van der Klooster
Tegenwoordig is het dorp Zwaag in West-Friesland grotendeels
omgevormd tot een moderne en doorsnee woonwijk, maar wie
wat langer rondkijkt ontdekt aanwijzingen voor een oude
bewoningsgeschiedenis op terpen, zand- en kreekruggen. De
vondst van de hielbijl in de noordflank van een kreekrug ten
noorden van de Dorpsstraat voert ons bijvoorbeeld terug naar
de bronstijd, 2000 v.C-700 v.C. De benen weefkam uit de
Karolingische tijd duidt op bewoningsactiviteiten in de 7de en
8ste eeuw. Hieronder enkele resultaten van historisch onderzoek,
dat ik onlangs verrichtte.
Santé Maarten had een koe
Hij had er geen hooi noch gras toe
Is i vet of is i mager,
Alderheiligen moet i slagen
Met een moker op zijn kop:
Hangt em m.aar de hallik op
26
Heemschut
De opmerkelijke verkavelingsstructuur van het
landschap rond Zwaag, gekenmerkt door lang
gerekte kavels, ingesloten door een netwerk
van afwateringssloten en lange, rechte dijkwe
gen, ontstond vanaf de vroege Middeleeuwen
waarin veen- en moerasgebieden gaandeweg in
cultuur werden gebracht. Vanaf deze periode
verrezen eenvoudige nederzettingen op het
assenstelsel van dijkwegen. Ook de Dorpsstraat
in Zwaag is zo' n oude dijkweg. En dan is er de
succesvol gerestaureerde kerk van de
Hervormde Gemeente Zwaag-Risdam. Het
fraaie gebouw staat op een lage terp en heette
vóór de Reformatie in 1573 Sint Maartenskerk.
Van oudsher vierde men de Dies Natalis van
Sint Maarten op 11 november. De dag vormde
de afsluiting van de oogstperiode en het begin
van de winter. Het was hét dorpsfeest bij
uitstek. Klokgebeier riep de gelovige op naar
zijn kerk. Daar pronkte de relikwiehouder van
de heilige en stond zijn beeltenis, een oude man
gehuld in een rode mantel en gezeten op een
wit paard, in het schijnsel van kaarslicht. Na de
mis volgde de processieoptocht door het dorp.
Er werd brood aan de armen uitgedeeld en men
ontstak Sint Maartensvuren, bedoeld als reini
gingsvuren opdat het vee en de velden na de
winter weer vruchtbaar zouden zijn. Verloofden
zetten een tak van een vruchtenboom in het
water in de hoop, dat deze met kerstmis zou
bloeien ten teken van een vruchtbaar huwelijk.
P.J. Meertens, Sint Maarten in West-Friesland,
West-Frieslands Oud en Nieuw, 1944.
Bij de feestmaaltijd at men Sint Maartensgans
en dronk men nieuwe most, waarmee op Sint
Maarten werd getoost.
Tempeltjes voor Wodan
In de vroege middeleeuwen bouwden de hei
dense Friezen nog tempeltjes voor hun goden.
Wodan stelde men zich voor, zo meent althans
een aantal auteurs, als een oeroude éénogige
man, gehuld in een mantel en gezeten op zijn
ros Sleipnir, dat overal tegelijk kon zijn. Hij
speelde een belangrijke rol bij oogst-, begrafe
nis- en vruchtbaarheidsrituelen en vertoont
overeenkomsten met de christelijke patroon
heilige Sint Maarten. Sommigen menen, dat
de Germaanse god tijdens de bekering van de
Friezen simpelweg werd vervangen door Sint
Maarten. De heilige bisschop uit Tours groeide
tussen de 8ste- en 12de eeuw uit tot de popu
lairste patroonheilige van West-Friesland. Zijn
cultus ontstond doordat missionaris Willibrord
vanuit het door hem gestichte geloofscentrum
Heiloo in de 8ste eeuw tal van kerkjes aan hem
wijdde. Hij toonde daarbij geen pardon met de
Germaanse religie. In 752 schrijft missionaris
Bonifatius aan Paus Stefanus II: Willibrord heeft
gedurende J0 jaar bij het genoemd volk der Friezen
gepredikt en hen voor het grootste deel tot het geloof
aan Christus bekeerd, tempels en afgodsbeelden
verwoest, en kerken gebouwd.
De missionaris genoot bescherming van de
Frankische hofmeier Karei Martel (689-741).
Deze schonk hem voor zijn zendingswerk, met
het oog op bestendiging van zijn eigen macht in
dit gebied, landgoederen in Fresie (Friesland)
en in Kinheim (Kennemerland). Sommige
historici menen dat het uit eerbetoon aan
Martel was dat Willibrord zijn kerkjes aan de
nationale patroonheilige van de Franken
wijdde.
Kerkje uit achtste eeuw?
Is de Sint Maartenskerk van Zwaag nu ook
onder invloed van Willibrord in de 8ste eeuw
gesticht? Het stichtingsjaar van de kerk is niet
bekend maar die kans is groot wanneer de kerk
al in de 8ste eeuw bestond. Het moet dan een
eenvoudig zaalkerkje van hout zijn geweest.
Werd de kerk 'pas' in de 12 de eeuw gebouwd
dan heeft men meestal met een tuf- en bakste-
december 2001
