Hergraaf de grachten, breng het
water weer terug in Amsterdam
oktober 2000
Heemschut
21
V:rvolg van pag. 3
In de verhouding lastgever-lasthebber bestaat
een duidelijke hiërarchie. Persoonlijk heb ik
niets tegen maatschappelijke hiërarchie, zelfs
niet tegen een zo duidelijk middeleeuws relict
als de erfelijke monarchie bij de gratie Gods.
Iets anders is het wanneer het bevoegde, het
wettelijke gezag -in casu van een gemeente
bestuur- belangen aantast van niet materiële
aard, die je als burger hoger aanslaat dan
gezagsgetrouwheid. Dat wekt weerstand, des te
meer wanneer het bevoegde gezag zich ver
schuilt achter het exportartikel poldermodel,
dat zich naar mijn mening vooral kenmerkt
door een drassige bodem en verhullende mist
banken, en daarbij zijn handelen of nalaten
motiveert met een verwijzing naar het afgods
beeld 'eisen der moderne tijd'. Ik hoop u niet te
choqueren met deze conservatieve bekentenis.
Misschien ligt de oorsprong daarvan in het feit
dat ik als klein jongetje heb gezeten in een
kinderstoel van Rietveld, met onwaarschijnlijk
veel scherpe hoeken waar je je blauwe plekken
aan stootte, en moest kijken naar schilderijen
van Erich Wichman, de eerste futurist van
Nederland. In mijn kast staat het uit Wichmans
bibliotheek afkomstige 'Manifesto del
futurismo' uit 1914.
Daarin valt te lezen dat alles wat aan het verle
den herinnert verbrand en gesloopt dient te
worden: historische steden, musea, conserva
toria, beroemde kunstwerken, dat is allemaal
'passadsmo', weg ermee, met onze generatie
begint een nieuwe wereld! Het is een kreet die
in de twintigste eeuw uit vele, ver uiteengele
gen hoeken geklonken heeft, het helderst onder
woorden gebracht door de beroemde Henry
Het augustusnummer met het thema Het weer
opengraven van gedempte grachten' is zojuist
uitgereikt aan de heerj. van Otten (midden), die
zich inzet, voor het, ontdempen van de Palmgracht
in Amsterdam. FotoJ. Kamerling.
Ford 'History is bunk'. Merkwaardig hoe zulke
tegenpolen als Ford en Marinetti het op dit
punt eens waren. Zulke krachtige uitspraken
zijn in het poldermodel niet politiek correct.
Op de achtergrond klinkt echter bij vele opti
mistische betogen over het beschermd stadsge
zicht de 'muzak': je moet er alleen géén last van
hebben, het rendement per vierkante meter
gaat altijd voor.
Steeds uniformer
Sinds de oprichting van Natuurmonumenten
in 1906, van Heemschutin 1911,Hendrickde
Keyser in 1918het Bureau Monumentenzorg
in 1953, Stadsherstel in 1956, is er veel gewon
nen. Het Amsterdamse stadsbeeld vol stutten
en onderstukken uit de jaren '50 heeft plaatsge
maakt voor herleving en herbewoning. Dat
neemt niet weg dat stad en landschap overal
per jaar lelijker, uniformer en karakterlozer
worden. Zelfs staatssecretaris Van der Ploeg
heeft dat begrepen toen hij een nota-Belvedere
liet schrijven. Monumenten- en natuurbescher
ming voeren constant achterhoedegevechten,
en soms heroveren zij, in samenwerking tussen
particuliere inspanning en die van de overheid,
verloren geachte posities. Dat zijn dan oases
van harmonie, schoonheid en menswaardige
verhoudingen. Er bestaat een tekst van Luther-,
'als ik wist dat morgen het Laatste Oordeel
komt, dat zou ik vandaag toch nog een appel
boom planten.' Een zo sterk vertrouwen in de
toekomst breng ik niet op. Méér spreekt mij
het verhaal aan van Robinson Crusoe, die uit het
gezonken schip allerlei gereedschappen wist te
redden die hem de kans op overleving boden.
In een samenleving van globalisering, pretpark
industrie en 'vrijetijdswetenschap', onder het
fanfaregeschetter van de permanente, maar
doelloze vooruitgang, is het kostbare erfdeel
van vóór de industriële revolutie zoiets als een
gezonken schip. Misschien slagen wij erin
voldoende onmisbare brokken uit de schip
breuk te redden.
Amsterdam De Amsterdamse grachtenstruc
tuur moet zo snel mogelijk weer hersteld
worden, te beginnen met het hergraven van vier
grachten in de Jordaan. Op 1 september 2000
hebben Bond Heemschut en de Vereniging
Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad in
het Pianolamuseum hun gezamenlijke stand
punt over ontdemping van grachten gepresen
teerd. Behalve cultuurhistorische redenen,
pleiten ook milieukundige en verkeerstechni
sche argumenten voor het herstel van de oor
spronkelijke grachtenstructuur van Amsterdam.
In Amsterdam kent het water zijn plaats. Vanaf
de middeleeuwen werd het Amsterdamse water
gereguleerd door grachten en sluizen, en in
toom gehouden door dammen, dijken en kades.
In de 17de eeuw werd de waterhuishouding naar
het voorbeeld van de pas ontdekte bloedsom
loop geregeld. Hierdoor had de stad tot aan de
eerste dempingen een uitgekiend systeem van
waterwerken voor een goede doorstroming van
het verkeer over land en water, het schoonhou
den van de grachten en de toevoer van vers
water. Het recente Amsterdamse waterplan
heeft de samenhang in de stadsstructuur
herkend, en streeft het voorkomen van demping
na. Het weer hergraven van gedichte grachten
en het herstellen van de oorspronkelijke water
structuur zou echter het hoofddoel van dit plan
moeten zijn. De stad moet zijn gezonde hart
weer terugkrijgen: Amsterdam moet weer beter
worden. De Amsterdamse grachten zijn ooit om
verschillende redenen gedempt. De eerste reden
was de volksgezondheid: de stad van water was
ziek. Doordat het onderhoud van de waterstruc
tuur van Amsterdam was verwaarloosd,
stroomde het water niet meer door, en slibden
de grachten dicht. Hierdoor stonk de stad, en
konden ziektes zich verspreiden. Het uitgangs
punt van het waterplan is het herstel van het
watermilieu. Door de gedempte grachten te
hergraven kan het water doorstromen, neemt
het zuurstofgehalte toe, en verbetert de water
kwaliteit en het milieu. Anno 2000 is het verkeer
op de gedempte grachten een gevaar voor de
volksgezondheid, door het gebruik als door
gaande weg of parkeerplaats. Door de grachten
te herstellen neemt de toevloed van het verkeer
af, wat het binnenstadsmilieu ten goede komt:
de stad wordt weer beter. De tweede reden voor
de demping van de grachten in de 19de en 20ste
eeuw was het verkeersplan: demping zou leiden
tot een betere doorstroming van het verkeer. In
de 21ste eeuw is duidelijk dat de verkeersplannen
over land volkomen zijn mislukt. Amsterdam is
geen landstad, maar een waterstad. Het netwerk
van grachten is aangelegd voor transport over
water: de grachtenpanden werden merendeels
gebouwd als pakhuizen aan het water. In onze
tijd wordt de uitgekiende structuur van de
Amsterdamse waterwegen herontdekt en op
nieuw gebruikt. Het milieuvriendelijke vervoer
over water zou kunnen worden gestimuleerd
door het oorspronkelijke netwerk van grachten
te herstellen. Amsterdam is een beschermd
stadsgezicht. Dit gezicht is het gevolg van een
bijzondere stedenbouwkundige structuur, waar
niet alleen de prachtige huizen, maar ook de
indrukwekkende grachten een onderdeel van
zijn. De Amsterdamse commissie van Heemschut
en de Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad
zetten zich in voor het behoud en herstel van dit
unieke concept uit de Gouden Eeuw.
Jerven Ober, PRmedewerker Heemschut Amsterdam,
Kees Teszelszky, PR coördinator Heemschut
