De Zaan is weer te zien
Tien jaar Zaanoeverproject 1989-1999
Jan-Derk Gerritsen
Het enige, wat 4000 jaar geleden van de Zaanstreek te zien was
was alleen de Zaan zelf. Een veenrivier in een zompig
moerasgebied. Tien jaar geleden stond het nog zo vol langs de
Zaan, dat er van de rivier zelf slechts een glimp viel waar te
nemen. De rivier was aan het oog onttrokken door vaak vervallen
fabrieken, loodsen, opslagplaatsen, afvalstort of hoog opgaand
geboomte, dat op verwaarloosde grond wortel kon schieten.
december 1999
Heemschut
17
Vergane glorie van wat eens het eerste grote
industriegebied van Nederland en het grootste
van Europa was. En dat alles door de Zaan
mogelijk gemaakt. Verkade, Honig, Laan, Van
Wessanen, Duyvis, Van Gelder, Albert Heijn,
Cacao de Zaan, Bruynzeel zijn zo maar een paar
namen, die als 'Zaankanters' over de wereld
bekendheid genoten. Achter de gebouwen,
fabrieken, pakhuizen en loodsen legden de
schepen aan. Alleen de arbeiders kregen de Zaan
te zien. De functionaliteit van de rivier werd
beleefd, niet de schoonheid ervan. Die was door
de hoge complexen aan het oog onttrokken. En
- het klinkt vreemd - in de hoogtijdagen van de
Gouden Eeuw ook door molens. Een paar
molens is leuk maar die bijna duizend, die er
toen gestaan moeten hebben, gunden je haast
geen blik op de rivier. Maar na tien jaar
Zaanoeverproject, in 1999 terecht feestelijk
Rijstpellerijen en pakhuizen langs de Zaan
werden kantoor. En er kwam een café, dat de
oude naam Batavia behield. Foto's Derk-Jan
Gerritsen.
herdacht, kunnen we dit natuurlijk oerfeno
meen, waaraan de Zaanstreek zijn naam
ontleent, met hier en daar prachtig behouden
molens aan zijn oever, weer bewonderen.
Heemschut was vanaf het eerste begin bij dit
projekt betrokken.
Plan Koolhaas
De architect Teun Koolhaas ontwierp een plan
voor de korte- en lange termijn tot herstel van
een soort Belvedère op de Zaan.
Het terugretoucheren, zou je het kunnen
noemen, van een uniek stukje cultuurhistorie en
industrieel erfgoed. Vier doelstellingen stonden
hem voor ogen wonen aan de oevers, verbete
ring van de bedrijfsomstandigheden, behoud van
het industrieel erfgoed en het vergroten van de
openbare ruimte aan de Zaan, waarlangs je zelfs
niet eens wandelen kon. Ook voor toeristen
moest de relatie tussen de rivier en de voorma
lige bedrijfsgebouwen al wandelend zichtbaar
worden. Want veel gebouwen - we schreven
daar in Heemschut al eerder over - werden als
monument erkend. Maar de bedrijven zijn voor
het grootste deel vertrokken. Opgegaan in
multinationals hebben ze een onderkomen
gezocht in een moderner gebouw elders in de
Zaanstreek of aan het Noordzeekanaal, want
sinds de opening van de Den Uyl-brug was de
Zaan niet meer bevaarbaar voor grotere
schepen. Wie nu de elf kilometer lange Zaan,
voorzover in de Zaanstreek gelegen, bevaart en
voor wie weet, hoe het er in 1989 nog uitzag, is
het echt ongelooflijk, wat in zo'n korte tijd tot
stand gebracht is. En twintig korte termijnpro
jecten, vijftien op de middellange en zeven op de
lange termijn staan ons nog te wachten. De
meest in het oog springende resultaten lopen -
of varen - we even langs.
De Burcht
Het voormalige gemeentehuis De Burcht bij de
Sluis werd verbouwd tot een kleine theaterzaal
met kantoren en appartementen in de huursec
tor.
Naast de sluis aan De Dam heeft het voormalige
kantoorpand na een verbouwing een horeca
functie gekregen: café-restaurant Humphries.
Zaaneiland
Eens een rommelig bedrijfsterrein met loodsen
van houtbedrijven werd het Zaaneiland herscha
pen in een eldorado voor woningzoekenden.
Vijfhonderd woningen werden er gebouwd vlak
bij het Zaantheater, dat in 1998 gebouwd werd
en er kwamen jachthavens. Al die woningen
kregen assen en dwarsverbindingen, die op de
Zaan uitkomen. Immers Koolhaas ging ervan
uit, dat wonen en werken zichtbaar moesten
blijven. De architect Rudy Uytenhaak heeft zich
onder meer met zijn pierwoningen uit kunnen
leven en laat een erfenis achter, die in toekom
stig monumentenland nog wel eens in de prijzen
zou kunnen vallen.
De Factorij
Waar lange tijd de oliefactorij Pieter Bon geves
tigd was verrees een project van 54 appartemen
ten tussen Westzijde en de Zaan. Het front
ervan wekt reminiscenties aan de voormalige
opslagtanks van de fabriek met erboven uittore
nend vier metalen cilinders. De golvende glazen
gevel hangt over de Zaan heen. In het geheel is
op vernuftige wijze parkeermogelijkheid opge
nomen. Extra parkeerruimte, openbare ruimte
en een zitje aan de Zaan completeren het
gebouw.
