HetAgnetapark
Met elkaar - Voor elkaar
HetAgnetapark is het vroegste model-tuindorp van Nederland, geïnspireerd
op de ideeën van de Engelse en Franse utopisten.
Het park kwam tussen 1884 en 1929 in verschillende fasen tot stand.
J. C. Van Marken, directeur van de Gist- en Spiritusfabriek, een bevlogen
industrieel, spaarde kosten noch moeite zijn ideaal te verwezenlijken en uit
te dragen.
ANNE-MARIE TEN CATE
Woningen aan de Pasteurstraat. Foto's Anne-
Marie ten Cate.
In de 19de eeuw ging de opkomst van
de industrie gepaard met een sterke
groei van de arbeidersbevolking. De
oude binnensteden raakten vol en
buiten de steden ontstonden al ras vele
nieuwe wijken. Enerzijds werden er
Woningbouwverenigingen gesticht,
zowel particulier als door arbeiders
coöperaties, anderzijds waren er de
speculanten, de snelle revolutiebou
wers, die veel slechte woningen
bouwden, waar vaak onder erbarme
lijke omstandigheden gewoond werd.
Met de invoering van de woningwet in
1902 werd vooral deze laatste groep
aangepakt.
J.C. van Marken (1845-1906) was
sedert 1870 directeur van de Delftse
Gist- en Spiritusfabriek, die dankzij
progressief industrieel beleid binnen
korte tijd zou uitgroeien (ruim 1250
werknemers in 1900) tot wat wij nu
een multi-national noemen, met
fabrieken in Frankrijk, Engeland
en Afrika. Behalve groot-industrieel
was hij sociaal bevlogen en kaartte de
'Sociale Questie' aan en verzette zich
fel tegen de misstanden onder de
arbeidende klasse. Hij verwoordde
zijn rol als volgt in een brief uit 1869:
'De industrieel kan, dunkt mij (begin
nende in eigen kring), hoogst nuttig
zijn. De arbeiders-questie is op het
ogenblik, naar het mij voorkomt, het
gewigtigste sociale vraagpunt. Zij zal
onvermijdelijk tot een uitbarsting
komen; het is dus zaak er op voorbe
reid te zijn' Hij pleitte voor coöpera
ties en associaties. Fabrieksdorpen
met goede, gezonde woonomstandig
heden zouden leiden tot meer betrok
kenheid van de arbeider, betere veilig
heid, 'zedelijke verheffing' en het zou
goede arbeiders duurzaam aantrekken.
Ontwikkelingen die vooral in
Engeland en Duitsland plaatsvonden
en waarvan het Agnetapark het vroeg
ste Nederlandse voorbeeld is. Het
diende als directe inspiratiebron voor
het Snouck van Loosenpark in
Enkhuizen.
Pas in deze eeuw werd er in
Nederland een aantal tuindorpen
ontwikkeld (Hengelo, Eindhoven,
Rotterdam enz.)
Agnetapark
Van Marken en zijn vrouw Agneta
Matthes, waren rond 1880 begonnen
met 'een levensdenkbeeld te verwe
zenlijken en daardoor hun levenstaak
te voltooien' zoals zij dat zelf
verwoordden. Zij bezochten vele
beurzen ook in het buitenland en in
woord en geschrift droeg Van Marken
zijn ideeën uit. Centraal stond: 'Met
elkaar - Voor elkaar' en 'De fabriek
voor allen -Allen voor de fabriek'
In 1884 liet Van Marken op een stuk
grond van 4 ha onder de rook van zijn
fabriek een aantal cottage-achtige
woonblokken bouwen. Het parkont-
werp in Engelse landschapstijl is van
L.P. Zocher, die door slingerende
paden, wegen en waterlopen een
verrassende ruimtewerking wist te
creëren. Waar je ook staat, je hebt
altijd een wijdse blik.
De vrouw van Van Marken inventari
seerde, samen met Marie Krusetnan, als
maatschappelijk werkster aangesteld,
de woonwensen en -gewoontes van 48
Delftse arbeidersgezinnen. De resul
taten van dit onderzoek werden bij de
bouw meegenomen. Maar een zoge
naamde 'mooie kamer', waarover in
'De Fabrieksbode' tussen toekomstige
bewoners en Van Marken een brief
wisseling ontstond, kwam er niet. Hij
investeerde liever in een extra slaapka
mer op de zolderverdieping.
De Delftse Hoogleraar Eugen Gugel
kreeg de opdracht voor het ontwerp,
maar liet het werk over aan zijn assis-
tent F.M.L. Kerkhof (1858-1911).
Tussen 1884 en 1886 kwamen er 78
woningen gereed, ieder met een eigen
tuin, omzoomd door heggen. Er zijn
verschillende typen, maar de meeste
waren kruiswoningen naar het model
te Mulhouse. Bij de renovatie in 1988
werden telkens twee woningen tot één
samengevoegd. Ze variëren onderling,
werden ten opzichte van elkaar
gedraaid en zijn versierd met neo-
renaissance details als horizontale
banden en ontlastingsbogen met sier-
metselwerk boven de ramen. De over-
kragende daken, sierlijk houtsnijwerk
en de spitse dakkapellen verwijzen
weer naar de Chaletstijl. Een ecclecti-
sche bouwstijl stond garant voor een
Gevelopstand en tekening begane grond van kruiswoning.
19
