Natura Artis Magistra
Dierentuin zal als complex rijksmonument worden
ANNE-MARIE TEN CATE
Nu in Amsterdam de Monumenten Selectie Procedure in de Binnenstad
nagenoeg is afgerond, de hand wordt gelegd aan de laatste beschrijvingen en
nog wat puntjes op de 'i' worden gezet, is het een mooi moment om te kijken
wat dat voor Artis inhoudt.
Een architectuur-tocht door Artis, waarbij men langs dieren, door struiken,
gaas en hekwerk moet kunnen heen kijken om bijzondere details te ontdekken.
Want die zijn er genoeg. In Artis wonen wolven in een sociëteit en ibissen in
een voormalig buiten.
Het Koninklijk Zoölogisch
Genootschap Natura Artis Magistra
werd in 1838 opgericht door drie
vooraanstaande Amsterdammers,
Wijsmuller, Westerman en Werlemann.
Twee jaar eerder al had Westerman
een vergeefs verzoek tot Koning
Willem I gericht een dierentuin te
mogen stichten. Menagerieën waren
in het verleden erg in trek. Het terrein
van Artis maakt deel uit van de Vierde
Uitleg van Amsterdam uit 1663 en de
gronden werden in pacht uitgegeven.
De 'Plantaadje'(Plantage) was een
'groene long', een wandelgebied, waar
de bebouwing ingevolge een vroed-
schapsbesluit slechts een tijdelijk
karakter mocht hebben. In 1857 werd
besloten de gronden aan de huurders
te koop aan te bieden, waarna enorme
bouwactiviteiten volgden. Ook Artis
huurde aanvankelijk de grond en wist
steeds meer grond te bemachtigen. In
de loop van de jaren werden er wel 20
grondaankopen gedaan en uiteindelijk
bezat het Genootschap 8 van de
oorspronkelijk 15 perken, houtwallen
en de Prinsengracht. Het terrein
beslaat nu ongeveer 10 ha. Vaak liet
men de oorspronkelijk bebouwing
staan. Zo huisden de nijlpaarden en
olifanten in de vorige eeuw nog in het
buiten 'Lusthof. Uitbreidingen,
nieuwbouw en aanleg van kooien was
afhankelijk van aantallen leden, gulle
geldschieters en schenkers. De gelei
delijke groei en de onzekere financiën
hebben de verrassende structuur en de
diversiteit aan gebouwen en bouw
werkjes bepaald, waaraan bijna twee
eeuwen geschiedenis valt af te lezen.
Behalve een dierentuin is Artis ook
een wetenschappelijk instituut met
een zoölogisch laboratorium, een
dierkundig museum en een beroemde
bibliotheek.
In 1970 werden de eerste onderdelen
van het Artis-complex ingeschreven in
het Register van Rijksmonumenten:
de twee buitenhuizen Weltevreden en
Welgelegen, beide aan de Plantage
Middenlaan. Deze dwarshuizen, een
van hout, dateren uit de periode van
voor de stichting van Artis en geven
een beeld hoe de Plantage er voor
1850 moet hebben uitgezien.
Voordat men Artis binnengaat staat
men oog in oog met een rijksmonu
ment, namelijk het ingangshek met de
kiosken en de met vergulde adelaars
bekroonde pijlers (U)*). De poort
dateert uit 1850 toen de ingang werd
verplaatst naar de Plantage Kerklaan.
De adelaars zijn een geschenk van een
bestuurslid. In 1974 kwamen het
aquariumgebouw, de bibliotheek en
het voormalig hoofdgebouw, alle aan
de Plantage Middenlaan, op de
Rijksmonumentenlijst.
Het hoofdgebouw (G) dateert uit
1851 en werd door de directeur van
StadswaterwerkenJ. vanMaurik
ontworpen. Dit gebouw was speciaal
voor de leden, die er na een bezoek
een versnapering konden gebruiken,
er vonden feesten en muziekuitvoerin
gen plaats. Want Artis was alleen
toegankelijk voor leden en een
ontmoetingsplaats voor de gegoede
burgerij. Op de verdieping werd een
museumzaal ingericht met opgezette
dieren, waar overigens menig dier uit
Artis zijn einde vond.
Tegelijkertijd met de oprichting van
Artis in 1838 werd er een bibliotheek
gesticht ten behoeve van het genoot
schap. Als basis diende de bibliotheek
van oprichter Westerman. De collec
tie zou in de loop van de eeuwen
uitgroeien tot een van de belangrijkste
wetenschappelijke bibliotheken op het
gebied van de zoölogie en de natuur
lijke histori en is nu eigendom van de
universiteit van Amsterdam.
In 1868 werd er een nieuw pand
betrokken aan de PI. Middenlaan,
gebouwd naar een ontwerp van G.B.
Salm (1831-1890), lid van het genoot
schap, en ontwerper van menig
Artisgebouw. In de twee volgende
jaren werd de bibliotheek o.l.v. Salm
aanzienlijk uitgebreid en ontstond de
enorme lange gevelwand, versierd met
13
jlë- 1
sar .OT5GE8
Zo ging men met het pontje over de Prinsengracht voordat deze in vijvers veranderde. Op de achtergrond
het Sociëteitsgebouw (nu restaurant). (Prent van Hekking jr.)
De natuur is de leermeesteres der
kunst
Rijksmonumenten
