'Vestig informatiecentrum Gelderse
Poort in oude steenfabriek Spijk'
Historicus dr.G.B.Janssen
Het vanouds vertrouwde beeld in het oostelijke rivierengebied -
steenbakkerijen langs de rivierenmet hun hoge schoorstenen een sterk
bepalend element in het landschap - verdwijnt. Steeds meer oude schoorstenen
worden afgebroken. En als ze er nog zijn, dan worden ze vaak geknot. Want
in de moderne steenfabriek met tunnelovens zijn dergelijke hoge schoorstenen
niet meer nodig.
In het begin van deze eeuw waren er in ons land bijna zeshonderd locaties,
waar stenen werden gebakken, nu zijn dat er nog ongeveer zestig.Maar het
ziet er naar uit dat de sinds 1970 voortschrijdende sanering/concentratie in
deze bedrijfssector thans haar grenzen heeft bereikt. Dat meent althans de
historicus dr.G.B.Janssen uitZevenaar, die in 1987promoveerde op een
proefschrift over de baksteenfabricage in ons land. Mogelijk komen er nog
enkele saneringen, maar dan is het ook wel gebeurd,zegt hij, ''zelfs is het
niet uitgesloten dat er nog eens enkele kleine steenbakkerijen bijkomen, bij
voorbeeld voor speciale produkten, zoals handvormstenen.
WIBO BURGERS
De vervallen steenfabriek in Spijk.
Veldoven
Al eeuwenlang wordt de klei langs de
rivieren gebruikt als grondstof voor de
steenbakkerij. Tot het midden van de
vorige eeuw was daarvoor de veldoven
in gebruik: tussen muurtjes met stook
gaten werden de opgestapelde stenen
geplaatst, waarbij vuurgangen werden
vrijgelaten. De veldovens, vaak in
gebruik bij landbouwers, werden
gestookt met turf. Veldovens worden
al lang niet meer gebruikt. In het
gebied de Gelderse Poort (gelegen
tussen Arnhem, Nijmegen en de grens
met Duitsland) zijn nog enkele oude
veldovens te vinden: een nog betrek
kelijk gaaf exemplaar vindt men in de
Roswaard bij het dorp Doornenburg
(gemeente Bemmel).
Ringoven
Opvolger van de veldoven was de in
de tweede helft van de vorige eeuw
ontwikkelde ringoven, waarbij het
vuur als het ware rondloopt in een
ovaal ovenkanaal. Hoge schoorstenen
zorgden voor de benodigde trek.Hier
is een continu bakproces mogelijk in
tegenstelling tot de veldoven.
Dergelijke ringovens vindt men
bij voorbeeld in de oude, vervallen
gebouwen van de Hollands-Duitse
Steenfabriek in Spijk. Even verderop
bij de vroegere steenbakkerij van
Daams kunnen we de vlamoven zien:
een ringoven waarbij de bakruimte
verdeeld is in afzonderlijke kamers met
een eigen toegangspoort. De vlam
oven, eveneens met een rondgaand
vuur, kwam vanaf 1914 in gebruik.
Tunneloven
Tegenwoordig gebruikt men in de
moderne steenfabriek de tunneloven,
die pas na de Tweede Wereldoorlog is
ingeburgerd.Aanvankelijk waren er
nogal wat problemen met dit type
oven, waarbij het omgekeerde prin
cipe van de ringoven wordt toegepast:
een vuurvaste lorrie met gedroogde
stenen beweegt zich naar het vuur in
het midden van de tunnel. De stenen
komen dus naar en in het vuur, terwijl
bij de ringoven het vuur zich beweegt
over de stilstaande stenen.
Vooral de jaren na de Tweede
Wereldoorlog vormden een gouden
tijd voor de steenindustrie in ons land.
Maar vernieuwingen werden maar
sporadisch doorgevoerd en aan het
eind van de jaren zestig was de hoog
tijperiode voorbij. In 1970 waren er
nog 170 steenbakkerijen, twintig jaar
later nog 69.In 1993 waren er minder
dan zestig. De produktie bleef echter
ongeveer gelijk: omstreeks 1,7 miljard
bakstenen per jaar.
Een moderne tunneloven is in deze
omgeving onder andere te zien in de
Waalsteenfabriek Bylandt in T olkamer
en bij Koramic-Kijfwaard in
Pannerden. v
Milieu
Wat is de toekomst van de nog
bestaande steenfabrieken in de
Gelderse Poort, bestempeld tot nieuw
natuurgebied? Dr.Janssen: 'De steen
industrie heeft meer tot de instand
houding van het milieu bijgedragen
dan eraan afgedaan.' De klei is maar in
beperkte mate, niet erg diep (ongeveer
1,5 meter) en gelijkmatig afgegraven.
Hier en daar zijn plassen en kleiputten
ontstaan met een eigen flora en fauna.
Bovendien is de kwaliteit van de grond
voor de landbouw verbeterd.
In de ogen van dr.Janssen vormt de nu
in dit gebied aanwezige steenindustrie
geen beletsel voor uitvoering van het
nieuwe natuurplan voor het oostelijk
rivierengebied.
Het lijkt onontkoombaar dat althans
een deel van de oude en vaak vervallen
steenbakkerijen met hun geheel eigen
schoonheid zal moeten verdwijnen.
Voor de aan de dijk gelegen gebouwen
van de Hollands-Duitse steenfabriek
in Spijk (in het bezit van een project
ontwikkelaar) ziet dr.Janssen goede
mogelijkheden in het kader van de
plannen voor de Gelderse Poort.
Hij meent dat deze fabriek met de
mooiste en oudste van de drie hier
aanwezige schoorstenen (uit 1905)
op de monumentenlijst moet komen.
Vervolgens zouden de gebouwen
gerestaureerd moeten worden, waar
zeker enkele tonnen mee gemoeid
zullen zijn.Ten slotte zou deze gunstig
gelegen fabriek ingericht moeten
worden als informatie- en bezoekers
centrum voor het nieuwe natuur
gebied Gelderse Poort.
Het lijkt zeer de moeite waard om dit
plan nader te overwegen, vooral ook
omdat daarmee de voor dit gebied zo
karakteristieke steenfabriek met hoge
schoorsteen een belangrijke functie kan
gaan vervullen bij de nieuwe ontwik
keling van dit mooie rivierengebied.
Wibo Burgers is journalist/publicist te
Noordwijkerhout
9
