Tekeningen, die rouwproces
rond sloop vormgeven
29
Tijs Tummers
'Ja, er zijn overeenkomsten. De mens is vergankelijk, een gebouw is
vergankelijk. De tijd van de mens is 80, misschien 100 jaar. Dat weet je.
Maar als een gebouw zelfs die leeftijd niet haalt dan stemt me dat triest.'
Clemens Merkelbach van Enkhuizen is portretschilder. Maar daarnaast
legde hij de afgelopen dertig jaar een groot aantal met sloop bedreigde
kerken op tekening vast. Stadsportretten noemt Merkelbach het zelf na
drukkelijk en niet zonder reden.'
Meer nog dan de afzonderlijke ge
bouwen lijkt het Merkelbach immers
te doen om de aftakeling van de om
geving waarin de kerk beeldbepa
lend overheerste. 'Kerken en haar
torens zijn de belangrijkste blikvan
gers van een stad.'
De uitgebrande Muiderkerk in Amsterdam, een
hijskraan tilt de verbrande kapspanten eraf
(foto van conte-tekening van Clemens Merkel
bach van Enkhuizen, 2/3-11-1989)
De lokatie van ons gesprek is de
zaal van een schitterend Amster
dams grachtenpand. Hoge ramen
met uitzicht op het tuinhuis, houten
vloer, grote spiegel, rieten bank, een
stilleven van pioenrozen op de schil
dersezel. De koffie wordt geschon
ken in klassiek Wedgwood-servies.
Uit de toon valt slechts een moderne
wekkerradio op de verwarming.
Maar vanavond nog komt de klokke-
maker langs om de pendule op het
dressoir te repareren.
Clemens Merkelbach van Enkhui
zen groeide op in het Roomse Breda.
Als vijfjarig knaapje werd hij misdie
naar in de Barbarakathedraal, hij liep
er in de sacristie, had toegang tot de
zolder en sprak zo de pastoor. De
kerk waar Merkelbach zo vertrouwd
mee raakte was een bouwwerk van
P. J. H. Cuypers, één van diens eer
ste kerken buiten Limburg. Nog altijd
zijn het vooral 19de eeuwse neo-goti-
sche kerken die Merkelbachs belang
stelling trekken: 'Middeleeuwse, re
naissancistische en barokke kerken
krijgen vanzelf alle bescherming. Bij
de Waterstaatskerken is dat al min
der vanzelfsprekend, maar de neo
gotische kerken lijken vaak ronduit
vogelvrij te zijn. Nadat in 1853 weer
de bisschoppelijke hiërarchie in Ne
derland was hersteld werden er in
een hoog tempo vooral neo-gotische
kerken gebouwd. Véél kerken, dat
besef ik ook, en waarvoor nu niet al
tijd meer een goede bestemming te
vinden is. Maar ik verzet me tegen de
manier waarop deze karakteristieke
en beeldbepalende gebouwen zon
der enig historisch besef gesloopt
worden.'
Sint-Barbara in Breda
De eerste confrontatie met dit ge
brek aan cultuurbesef ondervond
Vooraanzicht vanuit het Amsterdamse Bifder-
dijkpark van de RK kerk De Liefde (foto conte-
tekening Clemens Merkelbach van Enkhuizen,
27-10-1989). (II)
De absispartij van De Liefde, verscholen tussen
de scholen aan de Da Costa-kade. (foto conte-
tekening Clemens Merkelbach van Enkhuizen
van 27-9-1989). (III)
Merkelbach juist aan zijn Bredase
Barbarakathedraal. Als net afgestu
deerd student aan de Academie
Sint-Joost werd Merkelbach in 1958
gevraagd als adviseur te fungeren bij
de renovatie van die kerk. Hij werd
echter niet als autoriteit gezien en
legde het af tegen de macht van het
architectenbureau Siebers. Met
kromme tenen moest Merkelbach
toezien hoe de meest essentiële
kenmerken van Cuypers' bouwwerk
zonder enige terughoudendheid ver
minkt werden. Maar het werd nog er
ger. Nog geen tien jaar later - in
1969 - liet bisschop Ernst, niet lang
nadat hij er zelf gewijd was, de Sint-
Barbarakathedraal slopen. Het ter
rein ligt al meer dan twintig jaar
braak.
'Geestelijken hebben natuurlijk
geen enkele kunsthistorische oplei
ding genoten. De goeden niet te na
gesproken zijn het dikwijls cultuur
barbaren. Voor iets uit de middeleeu
wen of de renaissance wil iedereen
zich wel inzetten maar kerken uit de
19de eeuw ruilt men graag in voor
nieuwbouw. Neo-gotiek? Was het
maar echt gotisch, wordt er vaak ge
zegd.'
Voor de waarde van een kerk moet
niet slechts het gebouw op zich be
keken worden. Voor Merkelbach is
een kerk een vertrouwde blikvanger
in haar omgeving, een beeldbepa
lende sculptuur, 90% van de mensen
kennen een kerk zonder dat ze er
ooit in geweest zijn. Merkelbach lijkt
dan ook blij te zijn als een nieuwe
bestemming voor een kerk gevon-
