Monumentale schoorstenen
0 1!
A. C. Barnard
38
Als de rook om je hoofd is verdwenen geven we de pijp aan Maarten.
Een veelzeggende titel. De jongeren onder ons herkennen een gedeelte
van een tekst van Boudewijn de Groot uit de jaren '70, de ouderen een
bekend en veel gebruikt spreekwoord. Samen vormen zij het beeld van
de verdwijnende fabrieksschoorsteen.
In de jaren zeventig werden door be
drijfssluitingen en gewijzigde produk-
tieprocessen veel fabrieksschoorste
nen overbodig. Elke week kon men
in een krant wel een foto van een
vallende pijp zien.
Berekeningen hebben mij geleerd
dat er tussen 1880 en 1960 in Neder
land ongeveer 7000 tot 8000 schoor
stenen gebouwd zijn. Daarvan onge
veer 6000 door Nederlands grootste
twee bedrijven, te weten Canoy-
Herfkens uit Venlo en de N. V. Eerste
Hollandsche Schoorsteenfabriek v.h.
De Ridder Co. uit Den Haag.
duktie haalde van meer dan 130
schoorstenen. Na 1970 was het met
selen van schoorstenen vrijwel voor
bij. De pijpen werden nu van beton
gemaakt. Maar ook was de nood
zaak van een schoorsteen veel min
der geworden, het stoomtijdperk was
immers voorbij en veel machines
worden electrisch aangedreven.
Waarom en hoe een schoorsteen
bouwen?
Met de komst van de stoommachine
werd het industriële tijdperk ingeluid.
Voor het functioneren van een
c>. .*.v
De geelrode schoorsteen van de voormalige textielfabriek
van Jansen en Tilanus te Vriezenveen.
Ook is bekend dat de levensduur
van een schoorsteen volgens af
schrijving 75 jaar is. Weinigen heb
ben deze leeftijd gehaald, een pro-
duktieproces bleef veelal niet onver
anderd en ook produktieuitbreidin-
gen vergden aanpassingen. Een
groot aantal van de gebouwde pijpen
diende als vervanging van een oude.
Het hoogtepunt van de schoor-
steenbouw lag in de dertiger jaren
waarbij De Ridder soms een jaarpro-
stoommachine had men hitte nodig
die men verkreeg door verbranding
van b.v. steenkool. Bij het verbran
den komen er rook en gassen vrij.
Om deze gassen af te voeren plaats
te men een afvoerpijp bij het ketel
huis waarin de stoommachine stond.
De schoorsteen had echter nog een
tweede doel, het zorgen voor 'trek'.
Voor een goede verbranding is
steeds verse lucht nodig. Deze
kreeg men o.a. door het zuigend ef
fect van de schoorsteen. Warme
lucht stijgt naar boven en zuigt daar
mee verse lucht aan.
De hoogte en binnendiameter van
de schoorsteen werd door deze twee
gegevens bepaald. Het verwarmend
vloeroppervlak van de ketel in m2
was een getal waarmee de schoor
steenbouwer een berekening kon
maken voor de minimale afmetingen
Vervallen schoorsteen in het Groningse Win-
sum (foto's Arjen Barnard).
van de schoorsteen. Er waren echter
meerdere factoren voor de afmetin
gen van invloed, b.v. stank en be
bouwing in de omgeving.
Maten en gewichten
De meeste pijpen zijn rond de dertig
meter hoog, de Haagse firma De
Ridder bouwde exemplaren van 6 tot
60 meter; de hoogste ooit door hen
gebouwd staat nu nog in Rijssen met
een hoogte van 65 meter en een bin
nendiameter van 2.50 meter. Deze
werd gebouwd in 1923 voor de firma
Ter Horst Co. Voor een pijp van
dertig meter had men ongeveer
34.000 stenen nodig van 10 verschil
lende afmetingen. De stenen hebben
de vorm van een taartpunt. Deze
vorm wordt anders naarmate de dia
meter van de pijp verandert.
Afhankelijk van de opdrachtgever
werd een fraaie of eenvoudige pijp
gebouwd. In Engeland mat men de
status van de fabriek af naar de
schoonheid van de pijp. Ook in Ne
derland is dat bij de textielfabrieken
soms te zien, b.v. Van de Berg en
Krabbendam, de huidige BEKA
schoorsteen in Tilburg is hiervan een
voorbeeld.
Minder bekend maar zeker zo mooi
is de schoorsteen van Jansen en Ti
lanus in Vriezenveen. Geheel opge
trokken in gele steen met rode ver
siering.
