Donatie
28
vreemdeling gelaafd en daar ging
het tenslotte om bij stadsherbergen.
Gevelsteen met maan: minder
allooi
Net als in de horeca nu, kende men
ook vroeger kwaliteitsverschillen.
Dat werd niet aangegeven door mid
del van het bekende sterrensysteem,
maar wel duidde een gevelsteen met
een maan - verguld of verzilverd -
op minder allooi. In het Heemschut
boekje Amsterdamsche gevelsteen-
en (1943) van H. Alings wordt ver
wezen naar de Nieuwezijds Voor
burgwal 35-37, op de hoek bij het
Korendragershuis waar de Bond
Heemschut zetelt. In een bedrijfs
pand uit deze eeuw prijkt daar De
Vergulde Man en Dry Starre', een
voorstelling van een halve maan met
gezicht, drie sterren en de wapens
van Amsterdam en waarschijnlijk
Weesp. Hier bevond zich namelijk in
de 17de eeuw de Weesper Caye, de
losplaats van het Weesper bier en
op deze plek stond eertijds een
kroegje.
Ook standsverschil kon worden
uitgedrukt door uithangtekens. In
Woudrichem, Hoogstraat 18 staat
een vergulde helm uit 1601 in de ge
vel. Het onderschrift in gotische let
ters luidt Inde vergulde helm. Dat
duidt op een herberg voor edelen, la
ter enigszins verwaterd tot herberg
'van stand'. Misschien was het wel
een besloten club, want het vizier
van de helm is gesloten. De streep
jes boven de tekst geven de wegge
vallen n's aan: in den vergulden
helm, terwijl Inde een overblijfsel is
van de uithangbordenfase.
Een helm is een heraldisch teken
en de heraldiek is ruim vertegen
woordigd op gevelstenen. Niet ver
wonderlijk, want in de middeleeuwen
konden reizigers overnachten op
burchten en kastelen. Boven de in
gang van deze stenen gebouwen
prijkte meestal het wapen van de
kasteelheer of kastelein. Dat was al
zo, toen de huizen van de burgers
nog in hout waren opgetrokken en
uithangborden het onderscheidings
teken vormden. Toen de verstening
van de steden doorzette in de 15de
eeuw - vooral door de talloze stads
branden kwamen er steeds meer
keuren die dat voorschreven - kwa
men de gevelstenen in zwang. En op
die gevelstenen voorstellinen die al
bekend waren uit de wapenkunst:
helmen, wapens, heraldische dieren,
schilddragers en dergelijke.
De wildeman
Een heel ander motief vormt de wil
deman. Of dat nu door de grote ont
dekkingsreizen kwam, de behaarde
wildeman in dierevel met knots was
een geliefde figuur op uithangtekens.
Wel een symbool voor dronkaard,
maar dat vond men destijds kenne
lijk geen negatieve reclame op her
bergen. Een ruige wildeman vindt u
in Lemmer, Schulpen 6, in een 18de
eeuwse dakkapel van het gelijknami
ge hotel-restaurant. Op de menu
kaart staat een verhaaltje van W.
Bosma uit Nederlandsche Historiën
(1976): 'Het is vanzelfsprekend niet
ondenkbaar dat voor het jaar 1776
op dezelfde plaats ook al een her
berg heeft gestaan. De handel in ko
loniale waren, die tussen Amsterdam
via de Zuiderzee met Noordduitse en
verder gelegen steden werd gedre
ven, en die voor een deel via Lem
mer verliep, zal zeer waarschijnlijk
hebben bijgedragen tot de benaming
De Wildeman. Ook tabakswinkels en
- fabrieken plachten immers vaak
een moor (sic) identiek aan een 'wil
de' in die dagen tot handelsmerk te
kiezen'.
De Zalm
Weet u trouwens waar het oudste
hotel in Nederland staat? In Gouda,
Markt 36, hotel De Zalm, dat in zijn
oudste gedaante als herberg en ta
veerne al ruim vijfhonderd jaar be
staat. Men was hier gespecialiseerd
in zalmgerechten, een vis die vlakbij
in de Hollandse IJssel werd gevan
gen. Het was een bekende pleister
plaats voor de postwagen op de rou
te Amsterdam-Antwerpen. Het er
achter gelegen pannekoekhuis is ge
vestigd in de oude paardestal uit die
tijd. Aan de gevelsteen met zalm in
de zijmuur van het hotel is een mooi
verhaal verbonden. In 1608 bouwde
men in Gouda een nieuwe waag. De
herberg ernaast was toen nog in een
veel kleiner pand gevestigd en de ei
genaar besloot tot een fikse uitbrei
ding. Maar de vroede vaderen leg
den zijn bouwlust aan banden, want
de nieuwe Zalm mocht naast hun
nieuwe waag niet teveel opvallen.
Dus moest de daklijst minstens zes
voet lager zijn dan die van de waag
en mocht de eerste verdieping geen
vensters hebben. Op die kinderach
tigheden reageerde de herbergier
met een ironische tekst op zijn ge
velsteen: niet te hooch, niet te laech,
van passé, anno 1670.
De dierenwereld, vogels, vissen
en zoogdieren, zijn rijk vertegen
woordigd op gevelstenen. Zwaan,
hert en leeuw kwamen veel voor en
ook nu nog heet menig hotel of café
De Rode Leeuw, of Het Zwaantje, of
Het rustend of dorstend Hert. In dit
korte bestek kan ik niet elke beteke
nis of herkomst uitleggen. Er zijn zo
veel soorten voorstellingen, teveel
om op te noemen. Nog eentje wil ik
u noemen omdat ik hem zelf erg
mooi vind: een afbeelding van de
vier heemskinderen. Zij kwamen zo
vaak voor op gevels van herbergen
dat een 17de eeuwse rijmpje luidt:
'Die vier Heemskinderen moesten
wis den drank geweldig minnen wijl
zijn zijn 't uithangbord bij waarden
en waardinnen'. Het viertal stamt uit
het heldenepos Renout van Montel-
baan, een 13de eeuwse bewerking
van het Franse chanson-de-geste
Renaut de Montauban. De prozaro
man die omstreeks 1490 uitkwam
onder de titel De vier Heemskinde
ren, was eeuwenlang geweldig po
pulair, vandaar de vele gevelstenen
met dit motief. Sagen en legenden
zijn talloze keren in steen bewaard
gebleven op die manier. Renout,
Adeiaert, Writsaerten Ritsaert waren
de zonen van een zuster van Karei
de Grote. Zij reden op het vliegens
vlugge en onoverwinnelijke ros
Beyaert. Mijn voorbeeld staat in de
gevel van een winkelwoonhuis aan
de Grote Gracht 42 te Maastricht:
vier gouden ruiters op een zwart
paard.
Bonte vrolijkheid
Vaak is de kleur van gevelstenen
verbleekt of zelfs geheel verdwenen.
Dat is bijzonder jammer, want zoals
de neonreclame in primaire kleuren
het beeld van onze moderne steden
domineert, zo hebben ooit talloze
kleurige gevelstenen en uithangbor
den in vroeger eeuwen voor bonte
vrolijkheid gezorgd. Wie van u nog
een gevelsteen in zijn of haar gevel
heeft, vraag Monumentenzorg om
deskundig kleuradvies en smeer niet
een willekeurige verfpot leeg, zoals
helaas maar al te vaak gebeurt. Ge
velstenen, historische momentopna
mes, zijn het waard om als kleine
monumentjes van beeldhouwkunst
en volksleven behandeld te worden.
Gertrudis A. M. Offenberg is redac
teur van Spiegel Historiael en auteur
van Gevelstenen in Nederland Zwol
le, Waanders, 1986.
De Stichting ir. P.M. Duyvis te Koog
aan de Zaan heeft Heemschut voor
zijn beschermingswerk een eenmali
ge gift van 10.000,- geschonken.
Het bestuur van Heemschut is de
stichting hiervoor zeer erkentelijk.
Wij danken de aardewerkfabriek
Royal Goedewagen - Gouda B.V. te
Nieuw Buinen voor het financieel
mogelijk maken van dit extra katern.
