Gevelstenen op herbergen
ï- «-4* J*
Gertrudis A. M. Offenberg
27
'Gevelstenen en de horeca' is eigenlijk een betere titel, want vind nog
maar eens een echte herberg met een echte gevelsteen die daar hoort
(en die niet van elders is aangesleept). Horeca (hotel/restaurant/café) is
een flexibeler term en om consequent te blijven zou het begrip 'gevel
steen' dan uitgebreid moeten worden tot 'uithangteken', zodat gevel
borden en -beelden er ook onder vallen.
Gevelsteen "In den
wingaert". Markt 26,
Geertruidenberg
Toch beperk ik mij tot gevelstenen,
dus stenen reliëfs die als voornaam
ste functie hadden het huis waarin
ze zaten te onderscheiden van de
rest. Een soort adresaanduiding,
maar ook vaak pure decoratie of re
clame, of beroepsaanduiding, of
naamsverwijzing naar de eigenaar.
Onze huisnummering is pas door de
Fransen in 1796 ingevoerd, dus een
bijzonder huismerk was wel nodig.
Een adres luidde dan bijvoorbeeld
'Achter de kerk, waar de rode haan
uithangtof 'Op 't water, waar Sint
Antonius in de gevel staat'.
Voor reizigers was het natuurlijk
helemaal zaak dat duidelijk werd
aangegeven waar men kon slapen,
eten en drinken. Er bestond dan ook
geen herberg of kroeg of logement
zonder uithangteken. Het werd zelfs
verplicht gesteld door de locale over
heid en diverse stadskeuren bena
drukken dat bij dergelijke etablisse
menten een groene krans wordt uit
gehangen. Accijnzen vormden im
mers een beste bron van inkomsten
en zo'n krans duidde op 'vrij wijn',
een tapvergunning zouden wij zeg
gen. Vrij betekent hier natuurlijk niet
dat er gratis werd geschonken, maar
vrijheid of verlof tot. Een oud rijm
vers over Amsterdam zegt: 'Zoo
krielt schier elke straat aldaar van
uithangborden waarop men 'her
berg' leest, 'vrij wijn', of 'goed logijs'.
Je vindt er nauwlijks meer in Londen
of Parijs.
Dat 'vrij wijn' stond soms op de
luifel op of vaatjes bij de ingang,
maar een vat op een gevelsteen
komt ook vaak voor. Een fraai voor
beeld is te zien in Haarlem, Jans
straat 64, waar drie mannen bij een
enorm wijnvat staan: het onderschrift
luidt Dit is inde toelast anno 1609.
Een toelast of wijnvat schijnt 640 liter
wijn te kunnen bevatten. Dat vertel
len J. van Lennep en J. ter Gouw in
De uithangteekens (1868).
In den wingaert
Niet alleen wijnkransen en tonnen,
ook druiventrossen en wijnstokken
waren natuurlijk aangewezen sym
bolen voor herbergen en kroegen.
Een mooie gevelsteen uit 1665 met
een volbeladen wijnstok is te vinden
in Geertruidenberg, Markt 26. Op
een banderol staat In den wingaert,
het jaartal duidt op de verbouwing
die ene Johan van Velthoven liet uit
voeren aan het veel oudere pand dat
vanouds al Den Wijngaert heette. Bij
een recente restauratie werd een
munt gevonden uit 1604.
Veel letterlijke maar ook symboli
sche verwijzingen naar drank komen
voor op gevelstenen. De voornoem
de toelast trof men aan op stadsher
bergen, ofschoon de bijbelse voor
stelling van 'Jezus bij de waterput
ook gebruikelijk was. Op de voorma
lige stadsherberg in Enkhuizen,
Westerstraat 158 bijvoorbeeld, waar
de prachtige renaissancegevel een
aantal gevelstenen bevat: jaartalcar
touches met anno 1617, in de top de
Enkhuizer stedemaagd met drie ha
ringen - een verwijzing naar de stad
als belangrijke haringvisserijhaven
de wapens van prins Marits en Hol
land plus voorstellingen met 'de
leeuw in Hollands tuin' en 'dar was
lacobs WaterputNu klopt dit on
derschrift niet volgens J. Sandstra in
Steevast (1980), een uitgave van de
vereniging Oud-Enkhuizen. De steen
heeft een afbeelding van Jezus en
de Samaritaanse vrouw (Johannes
4), in plaats van Jacob, die Rachel
ontmoet bij de put (Genesis 29). In
beide verhalen wordt echter een
