Assen: 'Stad van paleizen'
ASSEN EN LODEWIJK NAPOLEON
EVERHARDJANS
De Drentse hoofdstad tussen gisteren en morgen
STEDEBOUWKUNDIGE KARAKTERISTIEK
■''VERKLARING
PLANGRENS
VOORMALIG WEIERSDIEP
HISTORISCHE STRUCTUURLIJN
4--» HISTORISCH KAVELPATROON
P AANDUIDING DEELGEBIED
STEDEBOUWKUNDIGE WAARDERING
TTI
iI BEELDBEPALEND
W-Mi BEELDONDERSTEUNENO
'•'•••'I INOI FFERENT
I WAARDEVOLLE GEVELWAND
MM ONDERBREKING IN GEVELWAND
In 1809 verleende Lodewijk Napoleon Assen stadsrechten en gaf hij de Italiaan Giudici
opdracht een bebouwingsplan te maken. Assen lag immers heel strategisch tussen We-
ser en Eems en moest een stad worden. Het plan bleef van papier maar gaf wel de aanzet
tot veel stedebouwkundige initiatieven.
Staande onder de majestueuze bomen van
de historische Brink in hartje Assen, met
blik richting Ontvangershuis (Brink 6-7), is
het mogelijk, met de tijdlift terug te gaan
naar vroeger tijden.
Het oudst bewaard gebleven bouwwerk
aan de Brink is de 'sterk verbouwde' der
tiende eeuwse kapel. De zijmuur bevat
nog grote kloostermoppen. In 1817 werd
dit bedehuis - wegens ruimtenood - van
een verlenging plus driebeukige koorslui
ting voorzien (toegevoegd van 1817, naar
ontwerp van architekt Lijseh).
Kloostemederzetting
Assen sloot tussen 1200 en 1600 aan bij de
ontwikkeling van het doorsnee Drentse
brinkdorp. Ook Assen ligt op de overgang
van hogere naar lagere gronden. Belang
rijk is in deze fase de stichting van een
Cisterciënserklooster. Dit vormt het monu
mentale accent, vergelijkbaar met het hui
dige klooster Frenswegen met omrin
gende hoeven in het Duitse grensgebied
bij Nordhom (Graafschap Bentheim). In
1608 wordt het kloosterterrein aangeduid
met 'hoffstede binnen de graft'.
Hoofdstad van de Olde Landschap
Na de invoering van de Reformatie in 1596
verloor het klooster haar rooms-katholieke
karakter en werd in bezit genomen door
de ambtenaren van het Staatse landsbe
stuur. Toen trokken ook burgers, klerken,
ambachtslieden, neringdoenden en geluk
zoekers naar Assen. De Kruisstraat en de
Marktstraat waren de eerste straten 'bin
nen de Singels'. In 1780 kwam de Drentse
hoofdvaart gereed. Al spoedig ontstond er
nabij het centrum een havenkom, in 1787.
Daar verrezen ook aan de Vaart burger
huizen van het zogeheten 'Asser" type sym
metrische, verdiepingloze middengang
stypes (met dakkapel in de middenas). Het
oudste huis van Assen (na de stadsbrand
van 1676) is de ambtswoning 'het Ontvan
gershuis', aan de Brink, uit 1698.
Het straatbeeld in Assen veranderde
sterk, na 1750. Het Asser bos werd ver
groot en uitgebreid. Het statige Drosten-
huis (nog steeds een blikvanger) werd ge
bouwd. Het geheel kreeg meer allure. Een
tijdgenoot beschreef Assen aldus: 'een
open vlek, daer binnen weijnig jaaren vele
goede huizen gebouwd zijn; anders van
weijnig belang', etc.
De Koning van Holland en Assen
In Maart 1809 bezocht de broer van Napo
leon Bonaparte, Lodewijk Napoleon (ko
ning van Holland) de Drentse hoofdplaats.
Dankzij een gemanipuleerde ontvangst
met veel toejuichingen verkeerde de ko
ning in een uitstekende stemming. De vol
gende morgen verleende Lodewijk Napo
leon aan Assen stadsrechten. De Drentse
hoofdstad telde toen nog slechts 600 inwo
ners.
Architect Jan Giudici
De bekende Rotterdamse Italiaan Jan Giu
dici (1746-1819), als bouwmeester afkom
stig uit Lombardije, kreeg na 1806 verschil
lende regeringsopdrachten van Lodewijk
Napoleon. Engelbert ter Kuile typeert Giu
dici als 'een ruimtekunstenaar van beteke
nis', en oordeelt dat hij uitblonk in inte
rieurs en de bijbehorende ornamentiek.
Giudici ontwierp als staatsopdracht een
bebouwingsplan, dat gebaseerd was op
een groei van Assen naar 6000 inwoners.
De toenmalige strategische functie
van Assen
Auke van der Veen stelt vast: 'Om de stra
tegische ligging van Assen te zien is het
nodig, te beseffen dat het Departement
Oost-Friesland tussen Eems en Weser
deel uitmaakte van het Rijk Koninkrijk
Holland, E.J.). Halverwege tussen Amster
dam en de Weser lag Assen'. Iets verder:
'Dit feit was alleen al van betekenis bij de
handhaving van de economische blok
kade van Engeland, het continentaal stel
sel. In 1810 werd Lodewijk helaas door zijn
'omnipotente' broer Napoleon onttroond
en teruggeroepen, zodat het te Assen bij
een papieren 'ideaal-plan' zou blijven,
vooral wat betreft de ontworpen pom
peuze openbare gebouwen.
Gedeeltelijke realisatie
Dit stedebouwkundig plan van Giudici, ge
domineerd door een streng V-vormig stra
mien van 'assen' als toegangswegen gaf
toch een nieuwe start voor stedebouwkun
dige initiatieven voor de groei van Assen.
Nog tijdig schonk Lodewijk Napoleon een
bedrag van 20.000,- voor de bouw van
zestien nieuwe burgerhuizen. Het enig ge
realiseerde onderdeel van het plan-
Giudici waren de 16 nieuwbakken woon
huizen, en het tracé van de huidige Toren
laan, uitkomend op de Brink. Verder werd
de as van de hoofdlaan van het Asser bos
in 1809 doorgetrokken tot de Brink. Ook
werden in de periode 1809-1865 belang
rijke openbare en kerkelijke gebouwen in
de oude kem verwerkelijkt.
Van Maire tot burgemeester
Assen kreeg in 1810 een Maire, een ad-
junkt-Maire, een municipale raad en een
griffier. Na 1814 (periode Willem 1) werd
de officiële benaming van de eerste bur
ger natuurlijk weer: burgemeester. Maar:
ook na de Franse tijd bleef Assen stad. Dat
was het belangrijkste!
Een preciese kaart uit 1868 van carto
graaf Jacob Kuyper laat zien, wat er in
laatstgenoemd jaar aan bebouwing en an
dere projecten bij was gekomen. Intussen
was namelijk de bebouwing aan de Vaart
Zuidzijde tot aan het schuin daarop uitko
mende Kerkhoflaantje in 1868 merendeels
bebouwd. Aan de paden in het Sterrebos
is te zien, dat men zich grotendeels hield
aan de lijnvoering van het plan-Giudici.
Een spectaculair nieuw element was de
'natte' curve van het in 1861 gegraven
Noord-Willems-kanaal, buiten de enge
grens van het oude centrum. De eeuwen
oude Noorder singelgracht was in 1864 ge
dempt: een teken des tijds!
De overige stadsgrachten waren er toen
nog. Van de nieuwbouw noem ik: 't Ar-
menwerkhuis aan de Rolderweg (1827), de
synagoge (1832), 't Gymnasium (1825), de
R.K. kerk aan de Vaart Noordzijde (1837)
en tenslotte: de Ned. Herv. kerk - in classi-
cistische-droge Waterstaatsstijl, van 1848.
Zo waren de hoofdlijnen van de Asser
Heemschut, nov.-dec. 1989
21
