Het beeld completeren zonder de
geschiedenis te vervalsen'
DIRK VAN DERMEULEN
Restauratie van majolica-tableaus bij Tichelaar in Makkum
Majolica-tegels en -(sierjaardewerk worden in het Friese Makkum, bij Tichelaars Ko
ninklijke Makkumer Aardewerk- en Tegelfabriek BV, nog dagelijks met de hand ge
maakt. Het bedrijf ontwikkelde vanuit die eeuwenoude techniek ook een eigen restaura
tie-filosofie: het beeld completeren zonder geschiedvervalsing. Met de wijdvermaarde
'glazuur-o-theek' als bron van alle kennis over majolica en het bedrijfslaboratorium als
restauratie-atelier.
In de hal, tegen een stellage met talloze
mallen voor sier- en gebmiksaardewerk,
staat een groot tegeltableau met jachttafe
relen. Hier en daar vertoont het nog gaten.
'Ons stokpaardje', zegt Jan Lieverdink in
het voorbijgaan. Later tijdens ons bezoek
zal duidelijk worden waarom. Lieverdink
is hoofd laboratorium bij Tichelaars Ko
ninklijke Makkumer Aardewerk- en Te
gelfabriek BV, maar die functie behelst
duidelijk meer dan glazuur- en kleicontro-
les voor de lopende productie. Hij is bo
vendien de man achter de restauratie-af
deling van het bedrijf.
Restauratie is hier - hoe gek het ook
klinkt - in hoofdzaak laboratoriumwerk,
namelijk het herontwikkelen van oude ke
ramische technieken. Daarbij komt het er
op aan de juiste kleur en tint in het tingla-
zuur te vinden bij een juiste ovenafstelling.
Kleur- en massaproeven behoorden al tot
het dagelijks werk, restauratie is daarvan
een verlengstuk. Het resultaat onder
scheidt zich niet als namaak, noch als mu
seale opvulling, zo probeert Lieverdink
ons met nadruk duidelijk te maken. Wat bij
Tichelaar de deur uitgaat is niets meer en
niets minder dan een nieuw origineel.
Schildersstijlen
Eind jaren '60, begin '70 is bij Tichelaar
voor het eerst sprake van restauratie.
Lieverdink nuancerend: 'Maar dan wel
restauratie tussen aanhalingstekens. Een
tegeltje hier, een tegeltje daar.Vaak om
kleine majolica-tableaus weer in de oor
spronkelijke staat te herstellen.' Van
lieverlee groeit die activiteit. Het bedrijf
leidt één van de eigen schilders, Giovanni
Andriol, op tot keramisch restaurateur.
Andriol maakt zich van 1980 af allerhande
schildersstijlen en restauratietechnieken
eigen. Behalve majolica pakt hij ook bij
voorbeeld de restauratie van ongegla
zuurd terracotta tegelwerk aan.
De restauratie-afdeling raakt betrokken
bij omvangrijke restauraties in Nederland
(.Markiezenhof Bergen op Zoom, paleis Het
Loó), maar vooral ook in het land van onze
oosterburen. Tegelrestauratie in de Spei-
senzaal van Schloss Augustusburg, de resi
dentie van de Duitse regering in Briihl on
der Keulen, is eind jaren '70 voor de res
taurateurs van Tichelaar de eerste grote
klus. Later gevolgd door een restauratie
opdracht voor de kerk in Oberpleis, de
Propstei St. Pankratius.
Bij graafwerkzaamheden voor de aanleg
van vloerverwarming in die kerk stuitte
men op vier fraaie tegelvloeren. Het werk
werd onmiddellijk gestaakt en de Landes-
konservator van Nordrhein-Westfalen
greep terug op zijn eerdere kontakten met
Tichelaar. Met een paar monsters toog hij
naar Makkum.
Lieverdink: 'Wat ons ook maar voorhan
den komt moeten wij in principe kunnen
restaureren, dus laat ze maar komen.
Daarom accepteerden we ook de Duitse
opdracht. Maar die klus zal ik nooit meer
vergeten.' In drie jaar tijd leverde Tiche
laar maar liefst 1120 verschillende tegel
tjes voor Oberpleis. 'Een tekening is het
enige wat je in handen hebt. Wij zijn be
gonnen met een ruimte te zoeken waar we
de vloer, op ware grootte konden uitleg
gen. Het basismateriaal was een roodbak-
kende klei, maar het vereiste een kleine
ontdekkingsreis voor we klei konden ma
ken van dezelfde samenstelling.
Voor ieder tegeltje is vervolgens een
mal gemaakt, tien procent groter dan het
oorspronkelijke, vanwege het krimpeffect
bij verhitting in de oven. We stonden bo
vendien voor de taak om elke replica het
zelfde levendige karakter mee te geven.
Daarvoor brachten we een engobelaag
aan, een sliblaag volgens precies dezelfde
techniek als vroeger werd toegepast. Het
enige verschil is dat wij gebruik maakten
van drie kleuren in plaats van één. Maar
dat heeft alles te maken met de oventech
nieken die tegenwoordig zo goed be
heersbaar zijn, dat met één kleur het ka
rakter van de tegels eentonig zou worden.'
'Cultuurhistorische armoe'
De operatie Oberpleis slaagde tot grote te
vredenheid van de opdrachtgevers. Het
ligt voor de hand dat na zoveel voorberei
dend werk het fraaie eindresultaat een
enorme voldoening gaf. Zo'n ervaring staat
dan bijna haaks op de mentaliteit die lang
in de Nederlandse bouwwereld heeft ge
heerst, waarbij een architect al gauw zei:
'Zulke tegels zijn toch nergens te koop,
gooi er maar een andere vloer in.' 'Cultuur
historische armoe', noemt Lieverdink dat.
'In Duitsland heb je een bewustere menta
liteit. Daar gaat men eerst alle mogelijkhe
den af. Tichelaar heeft zich daar de laatste
tientallen jaren telkens voor ingezet.'
In eigen land trokken restaurateurs ove
rigens ook volop profijt van keramische
restauraties in bijvoorbeeld West-Duits-
land. Zo was Tichelaar rond 1980 betrok
ken bij de restauratie van Slot Nordkir-
chen. Toen een paar jaar later iemand van
de Rijksdienst Monumentenzorg met zijn
laatste restje hoop en een tas vol tegel
brokstukken uit Het Loo in Makkum ver
zeild raakte, wist Lieverdink zich ineens
weer 'Nordkirchen' te herinneren. 'Die
man viel zowat van z'n stoel achterover, zo
verbaasd was hij toen ik hier uit een kast
een hele stapel proeven opdiepte van de
zelfde tegels die hij zocht...'
24 Heemschut, januari-februari 1989
