Gebrandschilderd glas in de
kleine Eusebiuskerk te
Arnhem
A.G. SCHULTE
...nog even dit gezegd....,
voordat het glas het loodje legt.
Een tijdvak aan gruzelementen
Soms kom je in een archief merkwaardige zaken tegen. In de jaren zestig deponeerde de
toenmalige deken van Arnhem, mgr, J. van Rossum een gedeelte van het parochiear
chief van de St. Walburg Basiliek in het Arnhems gemeentearchief. Sindsdien staan die
boeken, ordners en fohanten rustig in het depot. Op de onderste plank van de kast staat
ook nog een kartonnen doos met wat spulletjes: een miniatuur kelkje, wat devotionalia,
een oude porceleinen pijpekop van een van de oud-pastoors en onderin, tussen wat
vergeelde kranten, een paar scherven gebrandschilderd glas. Ze moeten, met nog enige
andere fragmenten, verzameld zijn uit de puinhopen van de tijdens de slag om Arnhem in
1944 verwoeste Walburgkerk. Een paar kopjes zijn later verwerkt in vensters van de
'magergebouwde naoorlogse pastorie aan de Eusebiusbuitensingel nr. 9.
Een scherf in je hand, een nutteloos relict van neogotische snit, dat nauwelijks iets
voorstelt.
Je kunt je er hooguit mee in de vingers snijden.
Waarom feitelijk bewaard?
Als waarschuwing wellicht?
Een stil protest tegen die vernietiging en barbarij van toen, daar onder in die oude
schoenendoos?!
Oorlogsschade
Arnhem heeft zwaar geleden in de sep
temberdagen van 1944 en tijdens de
daarop volgende bevrijding van de stad in
het voorjaar van 1945.
Van de oude kerken in de binnenstad
stonden niet veel meer dan de muren en
kapot geschoten torens overeind.
Ook buiten de eigenlijke brandhaard is de
schade enorm geweest. De bombarde
menten, explosies en beschietingen heb
ben de stad grotendeels ontglaasd. Woon
huizen, winkels en kantoren, openbare ge
bouwen en kerken kampten allemaal met
hetzelfde probleem: glasschade (1).
Juist de kerken waren in het bezit van
een rijkdom aan glas-in-lood. De Grote- of
Eusebiuskerk verloor een groot deel van
haar beglazing, waarvan overigens maar
een klein gedeelte figuratief was (2). De
St.-Walburgkerk leed een enorme schade.
Niets bleef gespaard van de transeptra-
men uit 1867, evenmin van de beglazing
van de hemd van de Utrechtse glazenier
Heinrich Geuer uit 1886 in de noorderzij
beuk en van het Roermondse atelier Nico-
fas uit 1908 in de zuidbeuk (3). De naburige
kapel van de zusters van het liefdesge
sticht 'Insula Dei'en de Waalse kerk ver
ging het niet beter.
Ook de figurale koorbeglazing en een
transeptraam van de St. -Martin uskerk aan
de Steenstraat, een ensemble van Heinrich
Geuer, verdween (4). De Lutherse kerk
aan de Spoorwegstraat verloor haar met
wapens en christelijke symbolen gedeco
reerde koorvensters (5). Het glas in de St.-
Janskerk aan de Hoflaan werd eveneens
door een explosie weggeslagen (6).
De opmars van de Airbomers vanuit
Schrijnend resultaat van oorlogsgeweld. De
Grote of Eusebiuskerk in puin door oorlogs
geweld in 1944.
Hodie mihi, cras tibi. Wat is het verschil tus
sen verwoesting toen en sloop anno nu? We
doen het nu zelf.
Oosterbeek naar de Rijnbrug via Onder-
langs en de Utrechtse weg maakte de R.K.
St.-Eusebiuskerkaan het Nieuwe Plein tot
een van de eerste slachtoffers. De gehele
beglazing van het koor en van de linker
zijbeuk ging verloren. Ofschoon niet op de
meter nauwkeurig aan te geven gingen
honderden vierkante meters figuraal ge
brandschilderd glas verloren, dat overwe
gend uit het laatste kwart van de 19de
eeuw stamde.
St.-Martinuskerk, Arnhem. Mgr. H. van de
Wetering dient het sacrament van het Vorm
sel toe aan de kinderen van de familie Kohl-
mann. Gebrandschilderd glas door atelier Ni-
colas en Zonen, Roermond, 1922 (foto Rijks
dienst voor de Monumentenzorg, Zeist).
Ongeschonden schoonheid
Wat behouden bleef waren de vensters in
het schip van de St.-Martinuskerk aan de
Steenstraat: het prachtige Martinus-
raampje boven de ingang, het zangersglas
in de toren, de decoratie in de doopkapel
en de cyclus met de Zeven Sacramenten,
waaronder de prachtige, uit 1922 date
rende portretgroep van de familie Kohl-
mann, geschaard rond de Utrechtse aarts
bisschop mgr. H. Van de Wetering, die het
Vormsel toedoent (7).
Eveneens ongeschonden bleven de drie
grote, uit vijf lancetten bestaande koor- en
transeptramen in de O.L. Vrouwekerk aan
de Van Slichtenhorststraat met voorstellin
gen van de Geheimen van de Rozenkrans.
Het koorvenster met Oud- en Nieuw Testa-
mentische concordans-afbeeldingen van
de 'droevige geheimen' werd in 1912 gele
verd door het Roermondse atelier van de
firma Nicolas (8).
In 1935 vervaardigde Joep Nicolas de
beide transeptramen, sterk verwant aan
de cyclus van de zeven smarten van Maria,
die hij door toedoen van kapelaan Frits
van der Meer in 1931 voor de r.k. kerk van
St. Martinus in Oud-Zevenaar maakte (9).
Een stralend decennium
In de jaren na de Tweede Wereldoorlog
zijn de r.k. kerken van St. Walburg, St. Jan
en St. Eusebius in de koorramen van de
Lutherse kerk opnieuw beglaasd.
In de St.-Walburgkerk, die volledig
moest worden herbouwd, bleef de figurale
beglazing beperkt tot de sacramentskapel.
Hiervoor maakte de Arnhemse kunstenaar
Joop Janssen in 1952 een op vroeg-middel-
eeuws Frans glas geïnspireerde, kleine
cyclus met de voorstellingen van de zeven
sacramenten en de geschiedenis van de
verwoesting en herbouw van de kerk (10).
Joop Janssen, die ook andere opdrachten
ter versiering van de dekenale kerk van
12 Heemschut, januari-februari 1989
